|
èèrepel
► èèrepel
Kroniek van de Kempen 1994
In et
naojaor moese we meej èèrpel gaon steke, dè wil zeggen, onze
vadder staak ze meej zunne riek èùt en wij moese ze in et zaand
zuuke, opraope en in de maand gooien.
Lodewijk van
den Bredevoort, Kosset den brèùne eigeluk wel trekken?
Jeugdherinneringen van een gewone volksjongen; Tilburg 2006.
Soorten
Kuusèèrepel
-Vèèrkesèèrepel - slechte aardappelen, in principe bedoeld
als varkensvoer.
Sommigen
van ons moese elke dag enne emmer èèrpel schellen en die
schellen gingen dan weer naor de vèèrkes. Nie rauw netuurluk,
de vèèrkes han ze rauw nie weg kunnen krèège. Die schellen
wiere gekôokt. In et veurjaor maaide onze vadder enne kwak
braandnetels en die wiere der bij gedaon saomen meej die
schellen waar dè prima vreten veur de vèèrkes.\
Lodewijk
van den Bredevoort, Kosset den brèùne eigeluk wel trekken?
Jeugdherinneringen van een gewone volksjongen; Tilburg 2006.
Elie van
Schilt:
Bij het
aardappel steken, kwamen ook, niet volgroeide aardappels te
voorschijn, de zg. krielaardappels, door de boeren in grote
ketels gekookt voor de varkens. Mijn ouders vonden toen, dat ze
varkens van jong hadden, dus werden er bij de boer
krielaardappels gekocht voor het varken, dat waren dan weer, de
goedkoopste, maar die dan later in de schil gekookt op ons bord
verschenen, midden op tafel een pan met gesmolten vet, het zout
binnen bereik, en ook die varkensaardappeltjes werden door ons
met smaak opgeëten
De
aardappeleters; CuBra
Putjesèèrepel
In
november werden de varkens geslacht en onthaalde men de
buurtkinderen op platte ribbekes meej putjesèèrpel op het
vèèrkesfist. Deze feesten werden tot in de twintigste eeuw
gevierd, het laatst op Hasselt en Heikant.
Tilburg;
Gorisse e.a.; Tilburg 2001
‘Putjes’
verwijst hier naar ‘aangestoken’ plekjes op de aardappel, een
teken van mindere kwaliteit. Het betreft ‘kiemputjes’.
Aardappelen met zulke putjes moesten niet alleen geschild worden
maar ook ‘gepit’. Zie: ONZE VOLKSTAAL,
TIJDSCHRIFT GEWIJD AAN DE STUDIE DER NEDERLANDSCHE TONGVALLEN;
Taco H. De Beer (red), Culemborg, Roeselaere 1882, p. 182.
Zètèèrepel
- pootaardappelen. Verbunt, Tilburgs voor Tonpraters 7e,
1996
Samenstellingen
Eèrepelbocht
- aardappelloof. Verbunt, Tilburgs voor Tonpraters 7e,
1996. ‘Bocht’ wil hier zeggen dat het ‘afval’ was.
Eèrepellaand
– stuk grond waarop de aardappelen gepoot worden; bijvoorbeeld in
de volkstuin.
Ik hèb
er êene [een mol] op munne tèùn.
Mar...
ik hèm nie in de haand.
Ik
ziege't smèèrges ònt gazon
èn òn
m'n èèrpellaand.
Piet van
Beers ‘Mòlle zèn krèùse’ – CuBra
Eèrepelfooi
Bij het
oogsten hielp men elkaar over en weer, wat beloond werd met de
èèrpelfooi (aardappeloogst) en de boekent (boekweit dorsen).
Tilburg;
Gorisse e.a.; Tilburg 2001
Het woord
‘fooi’ betekent oorspronkelijk ‘afscheidsmaal of
afscheidsdronk’. Het gaat terug op het Franse ‘voie’, ‘weg’.
Dus een feestelijkheid aan het einde van de aardappeloogst, en wel
op het moment waarop de betrokken land- dan wel seizoensarbeiders
weer ‘weg’ gingen.
Fooi, in
Brabant, Zeeland,Vlaanderen en Antwerpen de naam van een
(oogst)feest.
K. Ter
Laan, Folklore en volkswijsheden; Utrecht 2005, 3e.
Uitdrukkingen
't Is me
wè lekkers...' zei Kupke met de spot in zijn ogen..., hoe
grôôter
de
èèrpel... hoe lomper den boer...!
Cees
Robben – De Prent van de week in het Zilver; 1981
De
lompsten boer tilt de grotste èèrpel.
Verbunt, Tilburgs
voor Tonpraters 7e, 1996
Zo lang
èèrpel zette agge mist hèt
Verbunt, Tilburgs
voor Tonpraters 7e, 1996
Meej den
dieje bènde ok nòg nie òn de nuuw èèrpel. Met hem kun je nog
heel wat meemaken. Verbunt, Tilburgs voor Tonpraters 7e,
1996
Kaawèèrpelbuurt
- villapark, oude bijnaam voor Zorgvlied.
Verbunt, Tilburgs
voor Tonpraters 7e, 1996
Vetarm zô
zo’n dieet in deze tèèd hiete, geleuf ik, ofwel kaauw
èèrpelbuurtvrete. Lodewijk van den Bredevoort, Kosset den
brèùne eigeluk wel trekken? Jeugdherinneringen van een gewone
volksjongen; Tilburg 2006.
Zo lillek
as ene mòttegen èèrpel.
Verbunt, Tilburgs
voor Tonpraters 7e, 1996
Zo
schèènhèlleg as enen duuvel die zen èèrpel in wijwaoter kokt.
(Zo scheinheilig als een duivel die zijn aardappelen in wijwater
kookt.)
Verbunt, Tilburgs
voor Tonpraters 7e, 1996
Gerechten
Slaoj meej
aaj mee jèùn meej èèrepel. - Sla met ui, met ei(eren), met
aardappels.
‘Ge
zijt net over den pot gesprongen, Toontje, as ge 'n bietje
vruger waart gekomen hadde slaoi en èrpel mee kunnen eten mar 'nen
botterham is er nog wel."
Kubke
Kladder (Pierre van Beek): ‘Mijn volk, Een schets uit het
Brabantsche boerenleven’ - Nieuwe Tilburgsche Courant
31 juli 1930.
De uien in
dit recept werden ook wel ‘schoenmaokersspek’ genoemd.
TRUUSKE
- Naa, dan doede unne keer slaoi meej aai meej juin meej....
èèrpel.
SJANNIE
- Dè hèmme giestere al geëte.
TRUUSKE
- Naa, dan doede unne keer 's iets aparts: slaoi meej aai meej
juin, meej… nassie.
Tilburgse
revue Van AaBe tot PC, ; 1999
Lewaajsaus
met water
aangelengd vleesnat - èèrpel meej lewaajsaus.
Verbunt, Tilburgs
voor Tonpraters 7e, 1996
Mogelijk
slaat dit schreeuwen op het sissend geluid als men (koud) water
bij vet giet. Men zei ons, dat dit soort saus in een bepaalde
plaats bij Tilburg "lawaaisaus" werd genoemd. Wij hebben
nooit beter geweten, dan dat men in Tilburg onder
"lawaaisaus" verstond het nat, waarin de aardappelen
gekookt zijn.
Tilburgse
Taalplastiek 85; CuBra
Ditzelfde
[armoede] gold voor aardappels met "lawaaisaus", een
alledaags weversgerecht. Deze saus bestond uit niets anders dan
het water, waarin de aardappels gekookt waren. Ook sprak men wel
van "lawaaisoep" waarin het element water eveneens de
hoofdrol speelde. Wie "soep mee den heiligen pollepel"
at, moest zich ook met heel dunne soep tevreden stellen. Het feit,
dat de pollepel "geheiligd" was, vergoedde uiteraard,
wel iets!
Tilburgse
Taalplastiek 7; CuBra
Honger is
de beste saus. Zelfs bij deze povere kost was de pan aardappels al
leeg vurdè de wòssem on de zulder waar. De schaal was al leeg
voor de wasem het plafond bereikte...
Naaijkens;
Dè’s Biks; 1992
Jèùnsaus
Èèrpel
mee botersaus en un aai, un héél aai, hoe was et meugeluk.
Gebakken èèrpel kwaam ôk wel ens veur, asse pas nuuw waren of
soms allèèn mar èèrpel meej jèùnsaus, nèè op dieje vaaste
en onthoudingsdag waar menne honger nie grôot, dè hè’k
aaltij
goed onthaawe. Daor waar et dan ôok enne onthoudingsdag veur.
Lodewijk
van den Bredevoort, Kosset den brèùne eigeluk wel trekken?
Jeugdherinneringen van een gewone volksjongen; 2006.
Dunne saus
Ik heb
menige keer men èèrpel mee spekvet, dunne saus genoemd en nie te
vreten, dan meej lange taande, zitten te nuttigen…
Lodewijk
van den Bredevoort, Kosset den brèùne eigeluk wel trekken?
Jeugdherinneringen van een gewone volksjongen; 2006.
Met rode
kool en vette saus:
Tegelijkertijd
kwam de boerin van de goot mee 'nen grooten ketel dampende
aardappelen voor haren schoot. De heele inhoud wier in de
schotel leeggeschud waar 't 'nen hooge rookende berg wier. Als
randversiering staken hier en daar plukskes rooie kool uit. Over
die riekende, rookende massa wier 'n pan oogige vetsaus
uitgegoten; 't was wel 'n halve liter. Van boven van de top
sijpelde ze deur den aardappelberg henen of slibberde er langs
de kanten af als kikvorschendril. De kool wier deur de heete
aardappels smijig gestoofd.
Kubke
Kladder (Pierre van Beek): ‘Mijn volk, Een schets uit het
Brabantsche boerenleven’ - Nieuwe Tilburgsche Courant
31 juli 1930.
Met ‘gebakke
gerukt spèk’ – gerookt spek dat opgebakken is:
Assik
ergens ene godsgruweluke hekel ha, dan waar et òn gebakke
gerukt spek bè de èèrpel.
Lodewijk
van den Bredevoort, Kosset den brèùne eigeluk wel trekken?
Jeugdherinneringen van een gewone volksjongen; 2006.
Met
varkensvet
Nao 'n pan
gebakke èrpel
Mee 'n
kluitje vèrkesvet
Stuurde ze
vruuger de kènder
Mee 'n
volle maog te bed.
Lechim
– De Tilburgse Koerier – ongedateerd knipsel
Eèrepelschèlle
en èèrepel schèlle
Evert
Pieters - Kind schilt aardappelen; 19e eeuw
‘Unne
lange wènter’ van Piet van Beers:
(…)
De
blaojkes die zèn allang van de bôome.
Dè
blèèft zeeker zôo, nòg 'n mònd òf tweej, drie.
Hoe
dieje lange wènter goed dur te koome.
Dè weet
ik zôo krèk op 't momènt nòg nie.
Mar meej
dè ik dè dènk, heur ik ons Keej al roepe:
"Zèg
Peer, de èèrpel moete geschèld.
Èn ge
zot tòch stòffe èn de köpkes omwaase.
Èn hoe
ist meej de gruunte gestèld?"
CuBra
- 23 februari 2004
‘Japanse
kers-idylle’ van Jodocus (in het dialect van Moergestel):
Hij stao
daor zo freet as un himmels boeket
Op mun
graasveld te geuren en kleuren.
Ik hè
munne stoel in zun schaoduw gezet:
't is
vekaansie! Wè kan me gebeure!
Zwaorlèvige
hommels en vliegskes van goud
Zèn
druk in de weer rond de blommen;
Ut gromt
en ut gonst en ut vliegt en ut dauwt
Om ut
uurst bè de honing te kommen.
Van
nieje en wepse hèk naauw nog gin laast,
Die
kunne de kaauw nog nie lèje;
Aachter
munne rug in de heg en de maast
Zèn de
musse al volop aont vrèje.
Mun boek
laot ik dicht en mun oge gaon toe.
Un
zaolig gevuul zo te drome!
Soms
denk ik: ik leef pas volop a'k niks doe,
A'k mar
alles laot gaon en laot kome.
Unnen
droom duurt nie lang en den bloesem vergaot;
Daor zun
we 't wel meej moete stelle.
Ons To
lapt de raome en roept innis kwaod:
'Ik
docht dè gè èrpel zôt schelle!'
Jodocus
(pseudoniem van Jacques Stroucken), in: Toemethooi
‘'t
Schelle van d'èrpels’ van Lechim:
D'r hong
'n plaotje op de deur :
"Aachterom
- zonder belle"
Daor
zaat de Kriest 'nen èèmer vol
Mee
èrappel [SIC] te schelle.
Ik
vroeg: "Mar meens wè doede naauw?
Dès
wérk vur vrouwehaande,
Of ligde
gij bij jullie Jaans
Ok vort
zó strak aon baande?"
"Och
nèè, dè valt wel mee — zee Kriest —
Mar ze
wil gaon kampeere
Daor
wordt èrpel-schelle mèn taok
Ik wô't
mar is prebeere"
"Want
d'aander week 'n zaoterdag
Dan
gao'me daor al heene
En 'k
wil nie vur Jan Klaosse staon,
Dörom
zè'k vast aon ’t treene."
Lechim
– De Tilburgse Koerier – ongedateerd knipsel
Lechim:
Ze
snaauwde: "Schelt de èrpel vast
En gao
de raome waasse,
Dan kund'
ak' naor de mèrt toe zè
Strak op
de kiendjes paasse"
Lechim
– De Tilburgse Koerier – ongedateerd knipsel
Inhoudsmaten
Kop
Een oude
inhoudsmaat die ook voor aardappelen gebruikt werd is ‘kop’.
Hoeveel aardappelen er in een kop gaan varieert niet alleen met de
tijd maar ook met het dialectisch woordgebruik. Verbunt geeft in Tilburgs
voor Tonpraoters (7e) dat een kop 6,5 kilo was.
Pierre van
Beek:
Kop
wordt hier gebruikt als een inhoudsmaat, waarmee nu niet meer
wordt gemeten. Van Dale zegt er van: vrijwel verouderde
inhoudsmaat voor droge waren, een liter. Wij hebben het nooit
meegemaakt, dat een "kop" als liter werd beschouwd.
Die ijzeren maat was aanzienlijk groter. Zij werd speciaal
gebruikt bij de verkoop van aardappelen en uien. Als we ons goed
herinneren, zei men dat er vier kilo aardappelen in een kop
ging. Dat was dan echter wel ruw aangegeven en de kop werd dan
ook tot ver boven de rand gevuld met zoveel aardappelen als de
aardappelboer er met zijn beide handen nog op vast kon houden.
"Toren er op" noemde hij dat. Wantrouwige huismoeders
meenden wel eens, dat er in de manier van die "toren"
vasthouden een trucje zat, zodat de toren groter leek dan hij in
werkelijkheid was. Dit trucje zou dan geschuild hebben in een
quasi-krampachtige houding van de handen met gespreide vingers,
wat de suggestie gaf, dat er nu toch werkelijk geen aardappel
meer bij kon. En iedere aardappel was er per saldo één. De
huidige verkoop per kilo heeft dit wantrouwen geëlimineerd.
Tilburgse
Taalplastiek 171-1980; CuBra
Toen
kochte èrpel bij de klaaiboer
Vur 'n
paor stuiverkes de kop
Mar
teegesworrig loopt d'n èrpel
Toe 'ne
gulde de kilo op.
Lechim
– De Tilburgse Koerier – ongedateerd knipsel
Dan vat
ze nog 'n paor kop èrpel
En wè
juin vur d’n hachéé
Lechim
– De Tilburgse Koerier – ongedateerd knipsel
Pierre van
Beek
Van Dale
kent de vergelijking "Zo gek als juin". Dat is voor
onze mensen echter niet sterk genoeg. Ze leggen er graag een
schepje bovenop en zeggen: "Zô zot as tien kop juin".
En dat is een hele hoop.
Tilburgse
Taalplastiek 171-1980; CuBra
Muik –
mökske – mogelijk alleen in het Udenhouts dialect
Muik (mö:k),
m., vooral in de verkleinvorm gebruikt (mökske), kleine
hoeveelheid, voorraadje, kwèkske: 'n mooi mökske èèrpel.
Verhoeven;
Herinneringen aan mijn moedertaal; 1978
Schilderij
van Jules Bastien-Lepage, Oktober - aardappeloogst; 19e eeuw
|
