CUBRA HOME

NICOLAS BOILEAU-DESPRÉAUX

LE LUTRIN

Poème héroï-comique en six chants

 


MARTIN HULSENBOOM

DE LUTRIJN

Komisch epos in zes zangen

 


Inhoud

De Lutrijn

Inhoud Hulsenboom

Paap van gramschap

 

 

DERDE ZANG

CHANT TROISIÈME

 

 

Mais la nuit aussitôt de ses ailes affreuses

Couvre des Bourguignons les campagnes vineuses,

Revole vers Paris, et, hâtant son retour,

Déjà de Montlhéri voit la fameuse tour.

Ses murs, dont le sommet se dérobe à la vue,

Sur la cime d’un roc s’allongent dans la nue,

Et, présentant de loin leur objet ennuyeux,

Du passant qui le fuit semblent le suivre des yeux.

Mille oiseaux effrayants, mille corbeaux funèbres,

De ces murs désertés habitent les ténèbres.

Là, depuis trente hivers, un hibou retiré

Trouvait contre le jour un refuge assuré.

Des désastres fameux ce messager fidèle

Sait toujours des malheurs la première nouvelle,

Et, tout prêt d’en semer le présage odieux,

Il attendait la nuit dans ces sauvages lieux.

Aux cris qu’à son abord vers le ciel il envoie,

Il rend tous ses voisins attristés de sa joie.

La plaintive Progné de douleur en frémit;

Et, dans les bois prochains, Philomène en gémit.

«Suis-moi,» lui dit la Nuit. L’oiseau plein d’allégresse

Reconnaît à ce ton la voix de sa maîtresse.

Il la suit: et tous deux, d’un cours précipité,

De Paris à l’instant abordent la cité.

Là, s’élançant d’un vol que le vent favorise

Ils montent au sommet de la fatale église.

La Nuit baisse la vue, et, du haut du clocher,

Observe les guerriers, les regarde marcher.

Elle voit le barbier qui, d’une main légère,

Tient un verre de vin qui rit dans la fougère,

Et chacun, tour à tour s’inondant de ce jus,

Célébrer, en buvant, Gilotin et Bacchus.

«Ils triomphent! dit-elle; et leur âme abusée

Se promet dans mon ombre une victoire aisée:

Mais allons: il est temps qu’ils connaissent la Nuit.»

A ces mots, regardant le hibou qui la suit,

Elle perce les murs de la voûte sacrée;

Jusqu’en la sacristie elle s’ouvre une entrée;

Et, dans le ventre creux du pupitre fatal,

Va placer de ce pas le sinistre animal.

Mais les trois champions, pleins de vin et d’audace,

Du Palais cependant passent la grande place;

Et, suivant de Bacchus les auspices sacrés,

De l’auguste chapelle ils montent les degrés.

Ils atteignaient déjà le superbe portique

Où Ribou le libraire, au fond de sa boutique,

Sous vingt fidèles clefs garde et tient en dépôt

L’amas toujours entier des écrits de Haynaut,

Quand Boirude, qui voit que le péril approche,

Les arrête, et, tirant un fusil de sa poche,

Des veines d’un caillou, qu’il frappe au même instant,

Il fait jaillir un feu qui pétille en sortant,

Et bientôt, au brasier d’une mèche enflammée,

Montre, à l’aide du soufre, une cire allumée.

Cet astre tremblotant, dont le jour les conduit,

Est pour eux un soleil au milieu de la nuit.

Le temple à sa faveur est ouvert par Boirude:

Ils passent de la nef la vaste solitude,

Et dans la sacristie entrant, non sans terreur,

En percent jusqu’au fond la ténébreuse horreur.

C’est là que du lutrin gît la machine énorme:

La troupe quelque temps en admire la forme.

Mais le barbier, qui tient les moments précieux:

«Ce spectacle n’est pas pour amuser nos yeux,

Dit-il: le temps est cher, portons-le dans le temple:

C’est là qu’il faut demain qu’un prélat le contemple.»

Et d’un bras, à ces mots, qui peut tout ébranler,

Lui-même, se courbant, s’apprête à le rouler.

Mais à peine il le touche, ô prodige incroyable!

Que du pupitre sort une voix effroyable.

Brontin en est ému; le sacristain pâlit:

Le perruquier commence à regretter son lit.

Dans son hardi projet toutefois il s’obstine,

Lorsque des flanc poudreux de la vaste machine

L’oiseau sort en courroux, et, d’un cri menaçant,

Achève d’étonner le barbier frémissant:

De ses ailes dans l’air secouant la poussière,

Dans la main de Boirude il éteint la lumière.

Les guerriers à ce coup demeurent confondus;

Ils regagnent la nef, de frayeur éperdus:

Sous leurs corps tremblotants leurs genoux s’affaiblissent;

D’une subite horreur leurs cheveux se hérissent;

Et bientôt, au travers des ombres de la nuit,

Le timide escadron se dissipe et s’enfuit.

Ainsi lorsqu’en un coin, qui leur tient lieu d’asile,

D’écoliers libertins une troupe indocile,

Loin des yeux du préfet au travail assidu,

Va tenir quelquefois un brelan défendu;

Si du vaillant Argus la figure effrayante

Dans l’ardeur du plaisir à leurs yeux se présente,

Le jeu cesse à l’instant, l’asile est déserté,

Et tout fuit à grands pas le tyran redouté.

La Discorde, qui voit leur honteuse disgrâce,

Dans les airs, cependant tonne, éclate, menace,

Et, malgré la frayeur dont leurs cœurs sont glacés,

S’apprête à réunir ses soldats dispersés.

Aussitôt de Sidrac elle emprunte l’image:

Elle ride son front, allonge son visage,

Sur un bâton noueux laisse courber son corps,

Dont la chicane semble animer les ressorts,

Prend un cierge en sa main, et, d’une voix cassée,

Vient ainsi gourmander la troupe terrassée:

«Lâches, où fuyez-vous? quelle peur vous abat?

Aux cris d’un vil oiseau vous cédez sans combat?

Où sont ces beaux discours jadis si pleins d’audace?

Craignez-vous d’un hibou l’impuissante grimace?

Que feriez-vous, hélas! si quelque exploit nouveau

Chaque jour, comme moi, vous traînait au barreau;

S’il fallait, sans amis, briguant une audience,

D’un magistrat glacé soutenir la présence,

Ou, d’un nouveau procès hardi solliciteur,

Aborder, sans argent, un clerc de rapporteur?

Croyez-moi, mes enfants, je vous parle à bon titre:

J’ai moi seul autrefois plaidé tout un chapitre;

Et le barreau n’a point de monstres si hagards

Dont mon œil n’ait cent fois soutenu les regards.

Tous les jours sans trembler j’assiégeais leurs passages.

L’Église était alors fertile en grands courages:

Le moindre d’entre nous, sans argent, sans appui,

Eût plaidé le prélat, et le chantre avec lui.

Le monde, de qui l’âge avance les ruines,

Ne peut plus enfanter de ces âmes divines:

Mais que vos cœurs, du moins, imitant leurs vertus,

De l’aspect d’un hibou ne soient pas abattus.

Songez quel déshonneur va souiller votre gloire,

Quand le chantre demain entendra sa victoire.

Vous verrez tous les jours le chanoine insolent,

Au seul mot de hibou, vous sourire en parlant.

Votre âme, à ce penser, de colère murmure;

Allez donc de ce pas en prévenir l’injure;

Méritez les lauriers qui vous sont réservés,

Et ressouvenez-vous quel prélat vous servez.

Mais déjà la fureur dans vos yeux étincelle:

Marchez, courez, volez où l’honneur vous appelle.

Que le prélat, surpris d’un changement si prompt,

Apprenne la vengeance aussitôt que l’affront.»

En achevant ces mots, la déesse guerrière

De son pied trace en l’air un sillon de lumière,

Rend aux trois champions leur intrépidité,

Et les laisse tout pleins de sa divinité.

C’est ainsi, grand Condé, qu’en ce combat célèbre,

Où ton bras fit trembler le Rhin, l’Escaut et l’Èbre,

Lorsqu’aux plaines de Lens nos bataillons poussés

Furent presque à tes yeux ouverts ou renversés,

Ta valeur, arrêtant les troupes fugitives,

Rallia d’un regard leurs cohortes craintives,

Répandit dans leurs rangs ton esprit belliqueux,

Et força la victoire à te suivre avec eux.

La colère à l’instant succédant à la crainte,

Ils rallument le feu de leur bougie éteinte.

Ils rentrent; l’oiseau sort: l’escadron raffermi

Rit du honteux départ d’un si faible ennemi.

Aussitôt dans le chœur la machine emportée

Est sur le banc du chantre à grand bruit remontée.

Ses ais demi-pourris, que l’âge a relâchés,

Sont à coups de maillet unis et rapprochés.

Sous les coups redoublés tous les bancs retentissent:

Les murs en sont émus, les voûtes en mugissent.

Et l’orgue même en pousse un long gémissement.

Que fais-tu, chantre, hélas! dans ce triste moment?

Tu dors d’un profond somme, et ton cœur sans alarmes

Ne sait pas qu’on bâtit l’instrument de tes larmes?

Oh! que si quelque bruit, par un heureux réveil,

T’annonçait du lutrin le funeste appareil;

Avant que de souffrir qu’on en posât la masse,

Tu viendrais en apôtre expirer dans ta place,

Et, martyr glorieux d’un point d’honneur nouveau,

Offrir ton corps aux clous et ta tête au marteau.

Mais déjà sur ton banc la machine enclavée

Est, durant ton sommeil, à ta honte élevée:

Le sacristain achève en deux coups de rabot,

Et le pupitre enfin tourne sur son pivot.

 

Intussen echter raast de Nacht, gevlerkt als een harpij,

 

De druivenrijke velden van Bourgondië voorbij,

 

Koerst naar Parijs en ziet – ze geeft zichzelf de sporen –

 

Alras van verre Monthléry’s beruchte toren.

 

Dit onheilspellend bastion, zo hoogverheven

 

– De trans wordt door een donker wolkendek omgeven –

 

Lijkt alle schichtige passanten als verbolgen

 

Tot aan de grauwe horizon te achtervolgen.

 

Afgrijselijke raven, zeker duizend in getal,

 

Bevolken deze troosteloze toren in verval.

10

Sinds dertig winters hield zich daar een grijze uil,

 

Teruggetrokken levend, voor het daglicht schuil.

 

Van ijzingwekkende debacles en merode

 

Is hij, vroegtijdig ingelicht, de scrupuleuze bode,

 

Die in zijn onherbergzaam toevluchtsoord de nacht verbeidt

 

Aleer hij omineuze tekens van dat leed verspreidt.

 

Het jubelend gekrijs dat telkens opstijgt uit zijn krocht,

 

Beneemt zijn droeve buurtgenoten elke ademtocht.

 

Door smart bevangen huivert Procne doodsbenauwd

 

En Philomela lamenteert in het nabije woud.

20

‘Kom met me mee,’ zo zegt de Nacht verholen tegen hem.

 

Verheugd herkent de uil het duist’re timbre van die stem

 

En volgt dan ook gedwee zijn meesteres op haar tracé.

 

Niet lang daarna ontwaren zij het Île de la Cité,

 

Alwaar ze beiden, na een duikvlucht door het zwerk,

 

Belanden op de nok van de vermaledijde kerk.

 

Gezeten op de hoge klokkentoren observeert

 

De Nacht het leger, dat lichtzinnig opmarcheert.

 

Ze ziet hoe de barbier beneden, danig in zijn sas,

 

Uitbundig toost terwijl de wijn hem toelacht door het glas,

30

En hoe de broederschap met een door drank beneveld hoofd

 

Geestdriftig lallend Gilotin en Dionysos looft.

 

‘Ze zijn uitzinnig,’ zegt ze, ‘Hun misleide ziel verwacht

 

Een moeiteloze zege in de schaduw van de Nacht.

 

De hoogste tijd dat zij me leren kennen. Kom, we gaan.’

 

Ze kijkt de nachtuil, die haar achterna vliegt, schimmig aan,

 

Dringt door de kromme ribben van het hemelhoog gewelf,

 

En stevent rechtstreeks op de sacristie af om daar zelf

 

Het enge monster te verstoppen, als latent gevaar,

 

In de vermolmde, holle sokkel van de lezenaar.

40

De uitverkoren kliek, vol goede moed en rode wijn,

 

Loopt ondertussen over het immense binnenplein

 

En gaat, door Dionysos op een treffen voorbereid,

 

De trap op die hen naar het eerbiedwaardig godshuis leidt.

 

Ze arriveren in het imponerende portaal

 

– Ribou, de boekverkoper, conserveert daar zeer loyaal,

 

Solide afgegrendeld in het diepst van zijn depot,

 

Sinds mensenheugenis het hele oeuvre van Hesnault –

 

Wanneer Boirude, node door perikelen verrast,

 

Zijn kameraden staande houdt en naar zijn tondel tast.

50

De koster laat, door ingespannen op een flint te slaan,

 

Zowat meteen een sprankelende vonkenzee ontstaan,

 

Waarna hij met wat zwavel in de helle tondelgloed

 

De pit van een robuuste kaars ontbranden doet.

 

Die flakkerende ster, die nu hun begeleider is,

 

Schijnt hun een fonkelende zon in deze duisternis.

 

Gedegen bijgelicht ontsluit Boirude de kapel.

 

Het lege middenschip benauwd doorkruisend haalt het stel

 

De sacristie, waar zij, allang niet overmoedig meer,

 

Acuut gegrepen worden door de ijselijke sfeer.

60

Obscuur verschijnt het machtig silhouet van de lutrijn,

 

Waardoor de ijveraars behoorlijk overdonderd zijn,

 

Doch de barbier probeert hen weldra op te zwepen:

 

‘We zijn hier niet gekomen om met dit relict te dwepen.

 

De klok tikt door, we moeten het de kerk in sjouwen,

 

Waar de prelaat hem morgenochtend kan aanschouwen.’

 

Dan kromt hij zich – zijn dadendrang is niet te stillen –

 

Om eigenhandig het gevaarte op te tillen.

 

Maar nauwelijks – o, groots mirakel! – pakt Brontin het beet

 

Of uit het binnenste ontsnapt een gruwelijke kreet.

70

Brontin blijft stokstijf staan, Boirude wordt zo wit als krijt,

 

L’Amour mist plotseling zijn bed en krijgt een beetje spijt –

 

Om nu nog af te haken is hij echter te fideel.

 

De uil stuift huiv’ringwekkend uit een stoffig zijpaneel,

 

Waarbij de vogel zo naargeestig weet te gillen,

 

Dat de barbier van top tot teen begint te trillen.

 

Met frenetiek gefladder stoft het beest zijn vleugels af.

 

De felle windvlaag dooft Boirude’s kaars. Ach wee, vooraf

 

Zo onbevreesd, schrikt nu de schare zich het apezuur

 

En stormt het middenschip weer in, volslagen overstuur:

80

Hun knieën knikken, moeizaam happen zij naar lucht,

 

De haren rijzen hun te berge. In verwarring vlucht

 

Het bangelijke eskadron, door schaduwen omringd,

 

Terwijl het penetrant gekrijs nog in hun oren klinkt.

 

Zoals wanneer een kluitje vrijgevochten spijbelaars

 

In het geheim, ver weg van de gehate lessenaars

 

En van de surveillant die eerst niets in de gaten heeft,

 

Zich af en toe aan het verboden kaartspel overgeeft:

 

Als de alerte Argus zich ten langen leste wél

 

Vertoont terwijl ze opgaan in de hitte van het spel,

90

Dan smijten ze het kaartendek geschrokken in de goot

 

En gaan ze ongeordend aan de haal voor die despoot.

 

De Tweedracht ziet hoe het infame drietal deserteert,

 

Waartegen zij vanuit de lucht hysterisch fulmineert.

 

Hoewel de troep nog steeds confuus is door het enge

 

Voorval, tracht ze toch de strijders weer bijeen te brengen.

 

Terstond neemt zij Sidracs eerwaardige gedaante aan:

 

Ze tovert rimpels op haar voorhoofd, fijn als filigraan,

 

En grijpt een stok waarboven zij haar zwakke lichaam kromt,

 

Dat door die transformatie manifest tot leven komt,

100

Graait naar een kaars en geeft dan, bulderend als een dragonder,

 

Het smadelijk verslagen leger duchtig op zijn donder.

 

‘Waar vlucht u heen? Voor welk gevaar bent u bezweken?

 

U bent voor een verachtelijke vogel t’ruggeweken?

 

En waar zijn al die mooie praatjes nou gebleven?

 

De loze kreten van een nachtuil laten u al beven!

 

Wat zou u doen als een of and’re zaak u, net als mij,

 

Steeds naar de balie sleepte voor een hoop gebakkelei,

 

Wanneer u, bij uw poging om de meute te bespelen,

 

De korzelige blikken van een magistraat moest velen,

110

Indien als pleiter, ongeacht een mangel aan dukaten,

 

U onbevreesd een procureursklerk om moest praten?

 

Geloof me maar, ik heb een hoop ervaring opgedaan:

 

Ik klaagde in m’n eentje eens een heel kapittel aan.

 

De balie kent geen bullebak, voor wie een ander beeft,

 

Wiens helse blikken ik niet honderdmaal heb overleefd.

 

Ik veegde dagelijks kordaat de vloer aan met die soort.

 

De Kerk bracht toentertijd nog vele koene mannen voort:

 

De minste onder ons kon toen, van steun noch geld voorzien,

 

Zó de prelaat vervolgen en de cantor bovendien.

120

De Wereld, die versukkelt in de loop der jaren,

 

Kan zulke goddelijke zielen niet meer baren,

 

Maar zorg er minstens voor, hun voorbeeld volgend, dat uw hart

 

Bij het aanschouwen van een nachtuil onversaagd volhardt.

 

Bedenk eens wat voor schandvlek het zal zijn op uw blazoen

 

Als men de cantor morgen van zijn zege kond kan doen.

 

Dag in, dag uit lacht die kanunnik u dan vierkant uit

 

Wanneer het woordje ‘uil’ in het voorbijgaan wordt geuit.

 

Bij het idee alleen al krimpt uw ziel ineen van woede,

 

Dus kom direct in actie om die krenking te verhoeden.

130

Verdien de lauweren die bij victorie op u wachten

 

En hou toch uw illustere prelaat steeds in gedachten.

 

Uw blik verraadt me dat het vuur der strijdlust u verzengt:

 

Ga heen en spoed u! Vlieg naar waar de faam u wenkt!

 

Dat de prelaat, door deze plotse ommekeer versteld,

 

Ook van de wraak hoort als hem van de kaakslag wordt verteld.’

 

Met deze woorden doet de Tweedracht haar bekeringswerk.

 

Dan trekt ze met haar staf een lichtspoor door het zwarte zwerk

 

En laat de helden achter, aangewakkerd tot de strijd,

 

Geheel en al vervuld van haar verheven godd’lijkheid.

140

Zoals in die befaamde veldslag, machtige Condé –

 

Voor Ebro, Rijn en Schelde zo’n onthutsend demasqué:

 

Toen vóór jou onze troepen werden opgejaagd bij Lens

 

– Uiteengedreven op die vlakten en geveld bijkans –

 

Bracht jouw courage hen ertoe hun bange vlucht te staken,

 

Wist één blik al een eind aan de ontreddering te maken,

 

Kon jij jouw geestdrift onder de gelederen verspreiden

 

En kraaide jij victorie door hen in de strijd te leiden.

 

Nu hun angstvalligheid heeft plaatsgemaakt voor frenesie,

 

Ontsteken zij hun kaars en gaan weer naar de sacristie.

150

De uil vliegt ijlings heen. De wederom vereende bent

 

Lacht schamper om de vlucht van deze zwakke opponent.

 

Men sjouwt het bouwsel naar het koor en met een hoop venijn

 

Monteert men op de cantorbank de wankele lutrijn.

 

Met heroïeke hamerslagen worden de geschonden

 

Zijpanelen vastgezet en met elkaar verbonden.

 

Het furieus geklop laat alle banken danig dreunen,

 

Gewelven luid weergalmen en de wanden treurig kreunen,

 

Ja, zelfs de orgelpijpen slaken een bedroefde zucht.

 

Wat doe je, cantor? Ach, je hoort niet eens een zwak gerucht.

160

Je slaapt heel diep – jouw brave hart, nog in zichzelf gekeerd,

 

Weet niet dat men het werktuig van jouw tranen construeert!

 

Als jij bij toeval wakker werd en één geluidje maar

 

De komst verraadde van die desastreuze lezenaar,

 

Zou jij gedecideerd dat valse eskadron weerstreven,

 

Desnoods als een apostel op je koorbank sneven –

 

Je gaf dan, als de martelaren in het paradijs,

 

Aan hamer en aan spijkers roemrijk lijf en leden prijs.

 

Terwijl je sliep is evenwel het onheil reeds gesticht:

 

Men heeft tot jouw blamage de stellage opgericht.

170

De koster schaaft nog her en der – voor hem een peulenschil –

 

En daarna draait de lezenaar weer soepel om zijn spil.

 
   

 
 

 

1

Harpij – In de Griekse mythologie zijn harpijen afschrikwekkende gedaanten met het lijf van een roofvogel en het gelaat van een oude vrouw. Zij zorgden voor rampspoed.

4

Monthléry – De vervallen, maar nog altijd indrukwekkende toren was het enige wat restte van het middeleeuwse kasteel van Monthléry, enkele tientallen kilometers ten zuiden van Parijs.

19

Procne – Echtgenote van Tereus, de koning van Thracië. Zij kregen een zoon, Itys, die Tereus’ oogappel werd. Toen Tereus Procne’s zus Philomela had verkracht en haar tong had uitgerukt om te voorkomen dat ze anderen van deze schanddaad zou vertellen, beeldde zij het verhaal uit in een geweven kleed en toonde dat aan Procne. Daarop vermoordden de zussen Itys en dienden diens resten op aan Tereus. Zodra hij er achter kwam, wilde hij zich wreken, maar Zeus voorkwam dat hij hen te pakken kreeg door Procne in een zwaluw en Philomela in een nachtegaal te veranderen.

20

Philomela – Zie vorige noot.

32

Dionysos – Griekse god van de wijn, door de Romeinen Bacchus genoemd (Boileau gebruikt de Romeinse naam).

46

Jean Ribou (1630-begin 18de eeuw) – Dreef een boekhandel op het derde bordes van de trappen naar de Sainte-Chapelle. Hij publiceerde o.a. werken van Edme Boursault (1638-1701), door wie Boileau werd bespot.

48

Hesnault – In de vroegste edities laakte Boileau niet de dichter Jean Hesnault (1611-1682), maar achtereenvolgens Boursault (zie vorige noot) en Charles Perrault (1628-1703). In beide gevallen wijzigde Boileau de tekst na een verzoening met de gehekelde auteur. Waarschijnlijk koos Boileau uitsluitend voor Hesnault om de rijmklank intact te kunnen houden: de auteur werd bij leven door Boileau geprezen (Hesnault was al overleden toen zijn naam in dit vers werd opgenomen) en had bovendien, in tegenstelling tot wat de tekst suggereert, geen omvangrijk verzameld werk.

51

Cf. Vergilius: Georgica (I, 135) en Aeneis (I, 176).

69

Cf. Vergilius: Aeneis (III, 39).

89

Argus – In de Griekse mythologie een wanstaltige reus met honderd ogen, waarvan er beurtelings slechts enkele gesloten waren, terwijl de overige waakzaam bleven.

103

De toespraak van de Tweedracht, vermomd als Sidrac, vertoont diverse overeenkomsten met twee redes van Nestor in Homeros’ Ilias (I,254 en VII, 124).

141

Befaamde veldslag – De Slag bij Lens (20 augustus 1648) was het laatste wapenfeit in de Dertigjarige Oorlog. Louis II de Bourbon-Condé (1621-1686), bijgenaamd Grand Condé, versloeg er de Spaans-Vlaamse troepen.