CUBRA HOME

NICOLAS BOILEAU-DESPRÉAUX

LE LUTRIN

Poème héroï-comique en six chants

 


MARTIN HULSENBOOM

DE LUTRIJN

Komisch epos in zes zangen

 


Inhoud

De Lutrijn

Inhoud Hulsenboom

Paap van gramschap

 

 

EERSTE ZANG

CHANT PREMIER

 

 

Je chante les combats, et ce prélat terrible

Qui, par ses longs travaux et sa force invincible,

Dans une illustre église exerçant son grand cœur,

Fit placer à la fin un lutrin dans le chœur.

C’est en vain que le chantre, abusant d’un faux titre,

Deux fois l’en fit ôter par les mains du chapitre:

Ce prélat, sur le banc de son rival altier

Deux fois le reportant, l’en couvrit tout entier.

 

Muse, redis-moi donc quelle ardeur de vengeance

De ces hommes sacrés rompit l’intelligence,

Et troubla si longtemps deux célèbres rivaux:

Tant de fiel entre-t-il dans l’âme des dévots!

 

Et toi, fameux héros, dont la sage entremise

De ce schisme naissant débarrassa l’Église,

Viens d’un regard heureux animer mon projet,

Et garde-toi de rire en ce grave sujet.

 

Parmi les doux plaisirs d’une paix fraternelle,

Paris voyait fleurir son antique chapelle:

Ses chanoines vermeils et brillants de santé

S’engraissaient d’une longue et sainte oisiveté:

Sans sortir de leurs lits, plus doux que leurs hermines,

Ces pieux fainéants faisaient chanter matines,

Veillaient à bien dîner, et laissaient en leur lieu

A des chantres gagés le soin de louer Dieu;

Quand la Discorde, encor toute noire de crimes,

Sortant des Cordeliers pour aller aux Minimes,

Avec cet air hideux qui fait frémir la Paix,

S’arrêta près d’un arbre au pied de son palais.

Là, d’un œil attentif contemplant son empire,

A l’aspect du tumulte elle-même s’admire.

Elle y voit par le coche et d’Évreux et du Mans

Accourir à grand flots ses fidèles Normands:

Elle y voit aborder le marquis, la comtesse,

Le bourgeois, le manant, le clergé, la noblesse;

Et partout des plaideurs les escadrons épars

Faire autour de Thémis flotter ses étendards.

Mais une église seule à ses yeux immobile

Garde au sein du tumulte une assiette tranquille:

Elle seule la brave; elle seule aux procès

De ses paisibles murs veut défendre l’accès.

La Discorde, à l’aspect d’un calme qui l’offense,

Fait siffler ses serpents, s’excite à la vengeance:

Sa bouche se remplit d’un poison odieux,

Et de longs traits de feu lui sortent par les yeux.

 

«Quoi! dit-elle d’un ton qui fit trembler les vitres,

J’aurai pu jusqu’ici brouiller tous les chapitres,

Diviser Cordeliers, Carmes et Célestins;

J’aurai fait soutenir un siége aux Augustins;

Et cette église seule, à mes ordres rebelle,

Nourrira dans son sein une paix éternelle!

Suis-je donc la Discorde? et parmi les mortels

Qui voudra désormais encenser mes autels?»

 

A ces mots, d’un bonnet couvrant sa tête énorme,

Elle prend d’un vieux chantre et la taille et la forme;

Elle peint de bourgeons son visage guerrier,

Et s’en va de ce pas trouver le trésorier.

 

Dans le réduit obscur d’une alcôve enfoncée

S’élève un lit de plume à grand frais amassée:

Quatre rideaux pompeux, par un double contour,

En défendent l’entrée à la clarté du jour.

Là, parmi les douceurs d’un tranquille silence,

Règne sur le duvet une heureuse indolence:

C’est là que le prélat, muni d’un déjeuner,

Dormant d’un léger somme, attendait le dîner.

 

La jeunesse en sa fleur brille sur son visage:

Son menton sur son sein descend à double étage;

Et son corps, ramassé dans sa courte grosseur,

Fait gémir les coussins sous sa molle épaisseur.

La déesse en entrant, qui voit la nappe mise,

Admire un si bel ordre et reconnaît l’Église;

Et, marchant à grand pas vers le lieu du repos,

Au prélat sommeillant elle adresse ces mots:

 

«Tu dors, prélat, tu dors, et là-haut à ta place

Le chantre aux yeux du chœur étale son audace,

Chante les Oremus, fait des processions,

Et répand à grands flots les benedictions!

 

Tu dors! Attends-tu donc que, sans bulle et sans titre,

Il te ravisse encor le rochet et la mitre?

Sors de ce lit oiseux qui te tient attaché,

Et renonce au repos, ou bien à l’évêché.»

 

Elle dit; et, du vent de sa bouche profane,

Lui souffle avec ces mots l’ardeur de la chicane.

Le prélat se réveille, et, plein d’émotion,

Lui donne toutefois la bénédiction.

Tel qu’on voit un taureau qu’une guêpe en furie

A piqué dans les flancs aux dépens de sa vie,

Le superbe animal, agité de tourments,

Exhale sa douleur en longs mugissements:

Tel le fougueux prélat, que ce songe épouvante,

Querelle, en se levant, et laquais et servante,

Et, d’un juste courroux rallumant sa vigueur,

Même avant le dîner parle d’aller au chœur.

Le prudent Gilotin, son aumônier fidèle,

En vain par ses conseils sagement le rappelle;

Lui montre le péril; que midi va sonner;

Qu’il va faire, s’il sort, refroidir le dîner.

 

«Quelle fureur, dit-il, quel aveugle caprice,

Quand le dîner est prêt, vous appelle à l’office?

De votre dignité soutenez mieux l’éclat:

Est-ce pour travailler que vous êtes prélat?

A quoi bon ce dégoût et ce zèle inutile?

Est-il donc pour jeûner quatre-temps ou vigile?

Reprenez vos esprits, et souvenez-vous bien

Qu’un dîner réchauffé ne valut jamais rien.»

 

Ainsi dit Gilotin, et ce ministre sage

Sur table, au même instant, fit servir le potage.

Le prélat voit la soupe, et, plein d’un saint respect,

Demeure quelque temps muet à cet aspect.

Il cède, dîne enfin; mais, toujours plus farouche,

Les morceaux, trop hâtés, se pressent dans sa bouche.

Gilotin en gémit, et, sortant de fureur,

Chez tous ses partisans va semer la terreur.

 

On voit courir chez lui leurs troupes éperdues,

Comme l’on voit marcher les bataillons de grues,

Quand le Pygmée altier, redoublant ses efforts,

De l’Hèbre ou du Strymon vient d’occuper les bords.

A l’aspect imprévu de leur foule agréable,

Le prélat radouci veut se lever de table:

La couleur lui renaît, sa voix change de ton;

Il fait par Gilotin rapporter un jambon.

Lui-même le premier, pour honorer la troupe,

D’un vin pur et vermeil il fait remplir sa coupe;

Il l’avale d’un trait; et, chacun l’imitant,

La cruche au large ventre est vide en un instant.

Sitôt que du nectar la troupe est abreuvée,

On dessert; et soudain, la nappe étant levée,

Le prélat, d’une voix conforme à son malheur,

Leur confie en ces mots sa trop juste douleur:

 

«Illustres compagnons de mes longues fatigues,

Qui m’avez soutenu par vos pieuses ligues,

Et par qui, maître enfin d’un chapitre insensé,

Seul à Magnificat je me vois encensé,

Souffrirez-vous toujours qu’un orgueilleux m’outrage;

Que le chantre à vos yeux détruise votre ouvrage,

Usurpe tous mes droits, et, s’égalant à moi,

Donne à votre lutrin et le ton et la loi?

Ce matin même encor, ce n’est point un mensonge,

Une divinité me l’a fait voir en songe;

L’insolent, s’emparant du fruit de mes travaux,

A prononcé pour moi le Benedicat vos !

Oui, pour mieux m’égorger, il prend mes propres armes.»

 

Le prélat à ces mots verse un torrent de larmes.

Il veut, mais vainement, poursuivre son discours;

Ses sanglots redoublés en arrêtent le cours.

Le zélé Gilotin, qui prend part à sa gloire,

Pour lui rendre la voix fait rapporter à boire;

Quand Sidrac, à qui l’âge allonge le chemin,

Arrive dans la chambre, un bâton à la main.

Ce vieillard dans le chœur a déjà vu quatre ages:

Il sait de tous les temps les différents usages;

Et son rare savoir, de simple marguillier,

L’éleva par degrés au rang de chevecier.

A l’aspect du prélat qui tombe en défaillance,

Il devine son mal, il se ride, il s’avance,

Et d’un ton paternel réprimant ses douleurs:

 

«Laisse au chantre, dit-il, la tristesse et les pleurs,

Prélat; et, pour sauver tes droits et ton empire,

Écoute seulement ce que le ciel m’inspire.

Vers cet endroit du chœur où le chantre orgueilleux

Montre, assis à ta gauche, un front si sourcilleux;

Sur ce rang d’ais serrés qui forment sa clôture,

Fut jadis un lutrin d’inégale structure,

Dont les flancs élargis, de leur vaste contour,

Ombrageaient pleinement tous les lieux d’alentour.

Derrière ce lutrin, ainsi qu’au fond d’un antre,

A peine sur son banc on discernait le chantre;

Tandis qu’à l’autre banc le prélat radieux,

Découvert au grand jour, attirait tous les yeux.

Mais un démon, fatal à cette ample machine,

Soit qu’une main la nuit eût hâté sa ruine,

Soit qu’ainsi de tout temps l’ordonnât le destin,

Fit tomber à nos yeux le pupitre un matin.

J’eus beau prendre le ciel et le chantre à partie;

Il fallut l’emporter dans notre sacristie,

Où depuis trente hivers, sans gloire enseveli,

Il languit tout poudreux dans un honteux oubli.

Entends-moi donc, prélat. Dès que l’ombre tranquille

Viendra d’un crêpe noir envelopper la ville,

Il faut que trois de nous, sans tumulte et sans bruit,

Partent à la faveur de la naissante nuit,

Et, du lutrin rompu réunissant la masse,

Aillent d’un zèle adroit le remettre en sa place.

Si le chantre demain ose le renverser,

Alors de cent arrêts tu le peux terrasser.

Pour soutenir tes droits, que le ciel autorise,

Abîme tout plutôt: c’est l’esprit de l’Église;

C’est par là qu’un prélat signale sa vigueur.

Ne borne pas ta gloire à prier dans un chœur:

Ces vertus dans Aleth peuvent être en usage;

Mais dans Paris, plaidons: c’est là notre partage.

Tes bénédictions, dans le trouble croissant,

Tu pourras les répandre et par vingt et par cent,

Et, pour braver le chantre en son orgueil extrême,

Les répandre à ses yeux, et le bénir lui-même.»

 

Ce discours aussitôt frappe tous les esprits;

Et le prélat charmé l’approuve par des cris.

Il veut que, sur-le-champ, dans la troupe on choisisse

Les trois que Dieu destine à ce pieux office:

Mais chacun prétend part à cet illustre emploi.

«Le sort, dit le prélat, vous servira de loi:

Que l’on tire au billet ceux que l’on doit élire.»

 

Il dit; on obéit, on se presse d’écrire.

Aussitôt trente noms, sur le papier tracés,

Sont au fond d’un bonnet par billets entassés.

Pour tirer ces billets avec moins d’artifice,

Guillaume, enfant de chœur, prête sa main novice:

Son front nouveau tondu, symbole de candeur,

Rougit, en approchant, d’une honnête pudeur.

Cependant le prélat, l’œil au ciel, la main nue,

Bénit trois fois les noms, et trois fois les remue.

Il tourne le bonnet: l’enfant tire, et Brontin

Est le premier des noms qu’apporte le destin.

Le prélat en conçoit un favorable augure,

Et ce nom dans la troupe excite un doux murmure.

On se tait; et bientôt on voit paraître au jour

Le nom, le fameux nom du perruquier l’Amour.

Ce nouvel Adonis, à la blonde crinière,

Est l’unique soutien d’Anne sa perruquière.

Ils s’adorent l’un l’autre; et ce couple charmant

S’unit longtemps, dit-on, avant le sacrement:

Mais, depuis trois moissons, à leur saint assemblage

L’official a joint le nom de mariage.

Ce perruquier superbe est l’effroi du quartier,

Et son courage est peint sur son visage altier.

Un des noms reste encore, et le prélat, par grâce,

Une dernière fois les brouille et les ressasse.

Chacun croit que son nom est le dernier des trois.

Mais que ne dis-tu point, ô puissant porte-croix,

Boirude, sacristain, cher appui de ton maître,

Lorsqu’aux yeux du prélat tu vis ton nom paraître!

On dit que ton front jaune, et ton teint sans couleur,

Perdit en ce moment son antique pâleur;

Et que ton corps goutteux, plein d’une ardeur guerrière,

Pour sauter au plancher fit deux pas en arrière.

Chacun bénit tout haut l’arbitre des humains,

Qui remet leur bon droit en de si bonnes mains.

Aussitôt on se lève; et l’assemblée en foule,

Avec un bruit confus, par les portes s’écoule.

 

Le prélat, resté seul, calme un peu son dépit,

Et jusques au souper se couche et s’assoupit.

 

Ik zing van heldenstrijd en een vervaarlijke prelaat,

 

Die dankzij noeste ijver en een rechte ruggengraat,

 

Zich koen betonend in zijn luisterrijke territoor,

 

Een lezenaar liet plaatsen achterin het priesterkoor.

 

De cantor liet haar vruchteloos, en onbevoegd daartoe,

 

Verwijderen door het kapittel, zelfs tot tweemaal toe,

 

Want de lutrijn werd beide keren toch weer opgericht

 

Waardoor de trotse cantor werd onttrokken aan het zicht.

 
 

Vertel me, Muze, welke felle animositeit

 

De geest bedwelmde van die mannen, anders zo gewijd,

10

En hen als twee rivalen lang in onmin leven liet.

 

Ach, hoeveel wrok vergiftigde die vrome zielen niet!

 
 

En gij, befaamde held, wiens tussenkomst, als immer vroed,

 

De Kerk bijtijds nog voor dit nakend schisma heeft behoed,

 

Beziel met welgezinde blik mijn netelige taak,

 

Doch waag het niet te lachen om zo’n serieuze zaak.

 
 

Het was in broederlijke pais en vree dat al sinds tijden

 

De eerbiedwaardigste kapel van heel Parijs gedijde.

 

Al haar kanunniken, gebold en rozerood van wang,

 

Floreerden onmiskenbaar in sacrale lediggang.

20

Die vrome luiaards maakten dagelijks vanuit hun bed

 

Al gapend korte metten met hun matineus gebed,

 

Ze waren waakzaam niets te missen van de warme spijzen

 

En huurden zangers in om God uit hún naam luid te prijzen.

 

De Tweedracht onderwijl, pikzwart nog van haar zware zonden,

 

Van minderbroeders naar miniemen gaande op haar ronde,

 

Met dat wanstaltig uiterlijk dat Vrede huiv’ren doet,

 

Bleef staan bij haar paleis, waar twist zich met malaise voedt.

 

Bedachtzaam loert ze naar haar kolossaal imperium,

 

Zelfingenomen grijnzend om het pandemonium.

30

Ze ziet hoe de Normandiërs, zozeer op haar gesteld,

 

In overvolle koetsen gretig komen aangesneld.

 

Zij ziet een stoet van burgerlui en adellijke heren,

 

Van boerenpummels en van geestelijken arriveren

 

En hoe de eskadrons die allerwegen onrust zaaien,

 

Rond Themis martiaal en fanatiek hun vaandels zwaaien.

 

Eén enk’le kerk bleef evenwel, haar boze blik ten spijt,

 

Bij dat gedonderjaag het toonbeeld van eenstemmigheid.

 

Slechts zíj trotseert disharmonie, slechts zíj weet dit venijn

 

De toegang te ontzeggen tot haar vredige domein.

40

De Tweedracht vat die kalmte op als regelrechte smaad

 

En zint op wraak, terwijl zij al haar slangen sissen laat.

 

Een weerzinwekkend gif vloeit uit haar kaken, scherp en zuur,

 

Haar ogen schieten vonken van een alverzengend vuur.

 
 

‘Wat!’ buldert zij – het glas-in-lood begint geducht te trillen –

‘In elk kapittel kon ik moeiteloos de sfeer verkillen:

 

Ik wist de karmelieten, kordeliers en celestijnen

 

Te verdelen en veroverde de augustijnen,

 

Maar deze ene kerk negeert halsstarrig mijn dictaat,

 

Omdat zij ongestoord in zegenrijke vrede baadt!

50

Ben ik de Tweedracht niet? Moet ík het nog beleven,

 

Dat wierookwalmen niet meer rond mijn altaar zweven?’

 
 

Ze tooit haar giganteske hoofd terstond met een bonnet,

 

Verandert in een oude cantor, grijzend en gezet.

 

Met schmink brengt zij wat pukkels aan op haar verhit gelaat

 

En gaat vervolgens onverwijld op zoek naar de prelaat.

 
 

In een verholen slaapvertrek, gehuld in duister,

 

Rijst een donzen ledikant van ongekende luister:

 

Vier majestatische gordijnen, weelderig geplooid,

 

Beletten dat de zon zijn stralen steels naar binnen strooit.

60

Gedompeld in serene rust, bevrijd van elke druk,

 

Heerst op het poezelige dons een doezelig geluk.

 

Daar knapte na het noenmaal de prelaat intens tevree

 

Een uiltje, wachtend op het overvloedige diner.

 

Zijn ongerepte jeugd laat beide wangen rozig pronken,

 

De ronde kin is twee etages lager neergezonken,

 

Het kussen, zachtjes kreunend onder die gezapigheid,

 

Raakt door het opgekrulde lichaam al zijn veerkracht kwijt.

 
 

De Tweedracht, kijkend naar de keurig leeggegeten borden,

 

Herkent direct de Kerk – ze voelt waardering voor die orde.

70

Met grote passen beent ze naar de schaduwrijke sponde

 

Om daar als volgt haar malicieuze boodschap te verkonden:

 
 

‘Je slaapt, prelaat, je slaapt, terwijl de cantor als een vlerk

 

Zich ijskoud als jouw plaatsvervanger voordoet in de kerk,

 

Met galmend timbre het Oremus zingt, processies leidt

 

En heel de toegestroomde goegemeente plechtig wijdt.

 
 

Je slaapt! Wacht jij soms af totdat de cantor àlles claimt

 

En jou je koorhemd en je mijter eveneens ontneemt?

 

Kom uit dat comfortabel bed dat jou gekluisterd houdt.

 

Ageer! Of laat bisschoppelijke waardigheid je koud?’

80

 

Met deze woorden wakkert zij, laaghartig en profaan,

 

Het destructieve vuur der controverse in hem aan.

 

Al is het bloed hem kolkend naar het hoofd gestegen,

 

Toch geeft de wreed gewekte haar nog snel zijn zegen.

 

Zoals een stier die pijnlijk in de flanken is gestoken

 

Door een furieuze horzel – schier onafgebroken

 

Loeiend geeft het rund in zijn noodlottig lijdensuur

 

Verbeten uiting aan zijn diabolische tortuur –

 

Zo grauwt, na deze angstdroom, de gramstorige prelaat

 

Naar zijn lakei en meid zodra hij naast zijn sponde staat.

90

Hij neemt zich heilig voor, daadkrachtig in zijn ergernis,

 

Om naar het priesterkoor te gaan nog vóór de warme dis.

 

De bijdehante Gilotin, een trouw aalmoezenier,

 

Probeert dat te voorkomen op een pientere manier.

 

Het angelus klept zo meteen: als hij besluit te gaan,

 

Dan treft hij naderhand gewis een koude maaltijd aan.

 
 

‘Wat is dat,’ vraagt hij, ‘voor een ongerijmde grilligheid,

 

Die u eenvoudigweg ter kerke roept rond etenstijd?

 

Neem alstublieft uw stralende verhevenheid in acht:

 

Noem één prelaat die ook maar eens te werken placht!

100

Waartoe die loze ijver en onthouding, mag ik vragen?

 

Het zijn toch nog bij lange na geen quatertemperdagen?

 

Kom tot uzelf, zie af van dat onzinnige idee.

 

Er is, echt waar, niets zaligs aan een opgewarmd diner!’

 
 

Aldus tracht Gilotin het dreigend onheil te bezweren.

 

Vervolgens laat hij ogenblikkelijk de soep serveren.

 

Aan de verwonderde prelaat ontsnapt geen enkel woord,

 

Zozeer wordt hij door deze spijze vroom bekoord.

 

Hij zwicht, dineert uiteindelijk, maar nogal onbehouwen:

 

Uit gulzigheid vergeet hij om gedistingeerd te kauwen.

110

De wrevelige Gilotin – hij kan dit niet verteren –

 

Verdwijnt abrupt om zijn gevolg te alarmeren.

 
 

Bevlogen komt het leger van getrouwen toegesneld,

 

Zoals een bataljon van kraanvogels zich ijlings meldt,

 

Wanneer pygmeeënzwermen bij de waterrijke

 

Hebros of de Strimon dreigen neer te strijken.

 

De onverwachte aanblik van die aangename schare

 

Brengt de prelaat, die op wil staan, wat tot bedaren.

 

Hij krijgt van lieverlede weer wat kleur, zijn stem wordt zacht

 

En op zijn bede wordt door Gilotin een ham gebracht.

120

Dan laat hij, om te toosten op wie hem ten dienste zijn,

 

Zijn beker vullen met een onversneden rode wijn,

 

Die hij geroutineerd in één keer achteroverslaat,

 

Waarna zijn aanhang in de puts geen druppel overlaat.

 

Gedrenkt in nectar nuttigt het gezelschap goedgeluimd

 

Het nagerecht. Wanneer tot slot de dis wordt afgeruimd,

 

Legt de prelaat met smartelijke stem zijn kudde uit

 

Op welke catastrofe hij die middag is gestuit:

 
 

‘U, deelgenoten van mijn wederwaardigheden,

 

Mij altoos ruggensteunend met uw vrome eden,

130

Door wie ik – van een redeloos kapittel immers hoofd –

 

Bij het Magnificat slechts naar behoren word geloofd:

 

Gedoogt u dat een opgeblazen cantor mij steeds grieft,

 

Dat hij uw werk te gronde richt al naar het hem belieft,

 

Brutaal mijn rechten rooft, zich zelfs voor mijn gelijke houdt

 

En daarenboven uw lutrijn als zijn domein beschouwt?

 

Vandaag – aan leugens heb ik mij nog nooit bezondigd –

 

Werd mij dit door een godheid in een droom verkondigd:

 

De vruchten plukkend van mijn nijv’re arbeid – de schavuit! –

 

Sprak hij zowaar het Benedicat vos in míjn naam uit!

140

Die snoodaard wil me met mijn eigen wapens vellen.’

 
 

Geheel van streek laat de prelaat royaal zijn tranen wellen.

 

De rest van zijn betoog – het wordt hem werkelijk te veel –

 

Blijft door zijn niet te stuiten snikken stokken in zijn keel.

 

De toegewijde Gilotin, nauw met zijn lot verweven,

 

Vult onverwijld zijn glas om hem zijn stem terug te geven.

 

Dan komt Sidrac, wiens hoge leeftijd zijn parcours verlengt,

 

Waardoor hij zich wat later onder het gezelschap mengt.

 

De grijsaard is een oudgediende op het priesterkoor.

 

Hij kent de ingewortelde gebruiken door en door

150

En heeft zich dankzij deze kennis, bijna ongemerkt,

 

Van pover koster tot de rang van domheer opgewerkt.

 

Zijn scherpe blik gericht op de bezwijmende prelaat

 

Bevroedt hij wijs de reden van diens desolate staat

 

En sust hem vaderlijk terwijl hij rustig nader treedt:

 
 

‘Prelaat, laat toch de cantor het geweeklaag en het leed,

 

En luister heel aandachtig, om je roem te doen herleven,

 

Naar wat de goedertieren hemel mij heeft ingegeven.

 

Waar op het priesterkoor de cantor aan jouw linkerzij

 

Zich overgeeft aan pretentieuze ijdeltuiterij

160

– Zowat ter hoogte van de koorafsluiting dus – juist dáár

 

Stond vele jaren her een haveloze lezenaar,

 

Die van dermate grote zijpanelen was voorzien,

 

Dat niemand in de kerk de banken achterin kon zien.

 

De cantor achtte die lutrijn een stuitend wangedrocht:

 

Hij ging erachter schuil als in een schemerige krocht,

 

Terwijl toch de prelaat, welzalig in het volle licht,

 

Onafgebroken alle ogen op zich wist gericht.

 

De duivel evenwel liet met een desastreuze stoot –

 

Of ’s nachts een hand nu steelsgewijs wat medewerking bood

170

Of dat Voorzienigheid zijn levensduur bekortte –

 

Op zeek’re dag de lezenaar ter aarde storten.

 

In opdracht van de cantor, doof voor al ons klagen,

 

Werd toen de bouwval naar de sacristie gedragen,

 

Alwaar hij sedert dertig winters – smadelijk verwijt! –

 

Bezoedeld door een stoflaag wegkwijnt in vergetelheid.

 

Dus luister goed. Zodra de zon zijn omloop heeft voltooid

 

En schemering de wereld met een zwarte voile tooit,

 

Gaan drie van ons geruisloos – op ontmaskering bedacht –

 

Op pad, begunstigd door de ondoorgrondelijke nacht,

180

En zetten samen de lutrijn behendig in elkaar

 

Om haar uiteindelijk weer op haar plek te zetten. Klaar!

 

Indien de cantor haar dan nóg eens neer laat kletteren,

 

Kun jíj hem keihard in een rechtsgeding verpletteren.

 

Om eigen rechten op te eisen, snoer je hem de mond:

 

Zo reageert de Kerk al eeuwenlang op elk affront.

 

Maak duidelijk dat jij prelaat bent en geen dorpspastoor!

 

Beperk je glorie niet tot bidden op het priesterkoor:

 

Die deugden houdt men in Aleth wellicht in ere,

 

Maar in Parijs verkiezen wij te procederen.

190

Je strooit eerdaags – door alle consternatie niet gestuit –

 

Je zegeningen makk’lijk tien- of honderdvoudig uit

 

En treft daarbij de cantor in zijn wufte eigenwaan

 

Door ook voor zíjn verlossing mild een kruis te slaan.’

 
 

Met deze redevoering wordt door allen ingestemd.

 

Zelfs de prelaat betuigt zijn bijval vrijwel ongeremd

 

En wenst dat men op staande voet, zodat geen tijd verloren

 

Gaat, het drietal uitkiest dat door God is uitverkoren.

 

Maar héél de broederschap heeft er zijn zinnen op gezet.

 

‘Het lot,’ verordonneert de thesaurier, ‘zij u tot wet.

200

We zullen kaartjes trekkend onze keus bepalen.’

 
 

Men haast zich om gedwee het schrijfgerei te halen.

 

Dra liggen in een zedige bonnet heel netjes

 

Dertig namen, neergekrabbeld op biljetjes.

 

Opdat de trekking smetteloos verloopt, benut men vroom

 

De nu nog onbevlekte hand van neofiet Guillaume:

 

Zijn pas geschoren voorhoofd bloost vertederend,

 

Nu hem, de onschuld zelf, die opdracht wordt vergund.

 

Drievoudig zegent de prelaat, intussen weer sereen,

 

De namen en hij schudt ze driemaal nauwgezet dooreen.

210

De koorknaap trekt een kaartje en de naam wordt voorgelezen:

 

Barbier Brontin is door het lot als eerste aangewezen.

 

Dat is een veelbelovend teken volgens de prelaat,

 

Terwijl een vergenoegd gemompel door de kamer gaat.

 

Men zwijgt. Het tweede lot wekt echter wederom rumoer,

 

Want nu weerklinkt de pruikenmakers naam, die van L’Amour.

 

Zijn Anne houdt die Adonis met zijn blonde lokken

 

Het liefst verborgen onder haar geplooide rokken:

 

Die tortelduifjes hadden, zo wordt menigmaal beweerd,

 

Ruim vóór het sacrament al innig met elkaar verkeerd;

220

Die zalige verbintenis werd na verloop van tijd,

 

Drie oogsten her alweer, alsnog rechtmatig ingewijd.

 

De knappe pruikenmaker oogt robuust en onverveerd,

 

En wordt in heel de wijk dan ook gerespecteerd.

 

Eén naam dient nog geloot, dus schudt de thesaurier beleefd

 

En voor de laatste keer de briefjes die hij overheeft.

 

Elkeen verwacht dat hij zijn eígen naam verschijnen ziet.

 

Maar wat is dát, Boirude, excellente acoliet,

 

O, koene koster, waar is toch jouw tong gebleven,

 

Nu op het derde lootje jóuw naam staat geschreven?

230

Jouw oude hoofd verloor op dat fortuinlijke moment,

 

Zo wordt verzekerd, de verschoten teint van perkament;

 

In weerwil van je stramme leden wierp je opgelucht,

 

Vervuld van martiaal elan, je benen in de lucht.

 

De Heer wordt door de hele kliek de hemel in geprezen,

 

Omdat de taak aan zó’n elitekorps is toegewezen.

 

Het duurt niet lang voordat de groep, na dit geslaagd beraad,

 

Zeer opgetogen taterend het slaapvertrek verlaat.

 
 

De rust is weergekeerd, wat de prelaat bijzonder zint:

 

Hij kan nog dommelen alvorens het souper begint.

240

   

 

 

1

Prelaat – Claude Auvry (1606-1687), voorheen kamenier van kardinaal Mazarin en bisschop van Coutances, werd in 1653 benoemd tot thesaurier van de Sainte-Chapelle. De thesaurier, of schatbewaarder, nam daar de meest prominente plaats in, omdat hij formeel de kostbare relikwieën onder zijn hoede had.

5

Cantor – Jacques Barrin (1616-1689) was vanaf 1651 cantor van de Sainte-Chapelle.

6

Kapittel – Het uit 12 benoemde kanunniken samengestelde bestuurscollege van de Sainte-Chapelle.

9

Muze – De Muzen, negen in getal, waren de Griekse godinnen van kunst en wetenschap. Het was, zeker in de klassieke dichtkunst, gebruikelijk om ter inspiratie een van de Muzen aan te roepen.

13

Held – Guillaume de Lamoignon (zie noot 4 van Aan de lezer – 1674).

22

Metten – Langdurigste van de getijdengebeden, gelezen in de zeer vroege ochtend. Om de geestelijken op dat tijdstip te ontzien, ging men er al vrij snel toe over om het matineuze gebed in te korten (‘korte metten maken’).

26

Minderbroeders en miniemen – Ten tijde van Boileau waren er bij deze kloosterorden heftige geschillen over de benoeming van een nieuwe overste.

28

Paleis – Het Parlement van Parijs, op de plaats van het huidige Palais de Justice op het Île de la Cité. Dit parlement was toentertijd een wetgevend zowel als rechtsprekend orgaan voor noordelijk en centraal Frankrijk.

31

Normandiërs – De Normandiërs hadden de reputatie twistziek te zijn.

36

Themis – Griekse godin van de gerechtigheid.

48

In de originele tekst staat dat de Tweedracht voor een ‘siège’ bij de augustijnen heeft weten te zorgen. Dit lijkt op het eerste gezicht uitsluitend te duiden op een zetel, alsof de Tweedracht er kind aan huis is geworden, maar er is sprake van een dubbele bodem: Boileau verwijst middels een alternatieve betekenis van ‘siège’, namelijk ‘belegering’, tevens naar een voor hem vrij recent incident. Het moederklooster van de augustijnen placht tweejaarlijks drie jonge geestelijken aan te wijzen voor een studie aan de Sorbonne. In 1658 benoemde het augustijner kapittel echter geen drie, maar negen geestelijken voor maar liefst drie opeenvolgende leergangen. Het parlement van Parijs verklaarde deze voortijdige verkiezing nietig en verordonneerde dat de reguliere procedure gevolgd diende te worden. Dit werd door de augustijnen geweigerd, waarna het parlement gewapende gerechtsdienaren op het klooster afstuurde om de geestelijken er alsnog toe te dwingen. Die gaven zich echter niet zomaar gewonnen: ze luidden de noodklok en schoten op de gerechtsdienaren. Uiteindelijk volgde alsnog de capitulatie. Op 23 augustus betraden afgezanten van het parlement het klooster, waar ze elf geestelijken lieten arresteren, die vervolgens naar de gevangenis werden overgebracht. Op last van kardinaal Mazarin werden de gedetineerden na 27 dagen weer op vrije voeten gesteld. Vervoerd in koninklijke koetsen keerden ze in triomf terug naar hun klooster, waar ze door hun medebroeders onder uitbundig klokgelui en de klanken van het Te Deum feestelijk werden onthaald.

52

Cf. Vergilius: Aeneis (I, 48-49).

65

Ongerepte jeugd – In werkelijkheid was Auvry ten tijde van de controverse een 61-jarige, magere man.

73

Cf. Homeros: Ilias (II, 23).

75

Oremus – Latijn voor ‘Laat ons bidden’, een oproep tot gebed.

76

Plechtig wijdt – Het voorrecht te zegenen was in de Sainte-Chapelle strikt voorbehouden aan de thesaurier, zeker in het geval van Auvry, die voorheen bisschop was geweest.

80

Bisschoppelijke waardigheid – Tegenpaus Benedictus XIII (1328-1423) had de thesaurier van de Sainte-Chapelle het recht verleend op hoogtijdagen pontificale hoogmissen op te dragen. Dit privilege werd toegekend via de biechtvader van koning Karel V, Hugues Boileau, een voorvader van de dichter.

93

Gilotin – Kapelaan Jean Guéronnet, aan wiens trouw en bijdehandheid getwijfeld mag worden. Hij had aan Auvry behoorlijk wat geld uitgeleend en was daarmee een van diens vele schuldeisers geworden.

95

Angelus – De gelovigen werden om 6 uur ’s morgens, 12 uur ’s middags en 6 uur ’s avonds met drie klokslagen opgeroepen het angelus op te zeggen, een aan Maria gewijd gebed dat in het Nederlands ook wel ‘de engel des heren’ wordt genoemd.

 

102

Quatertemperdagen – Periode van drie vastendagen aan het begin van ieder jaargetijde.

115

Cf. Homeros: Ilias (III, 3-7). Volgens de overlevering zou de koningin van de pygmeeën, Gerana, door de Griekse godin Hera in een kraanvogel zijn veranderd, omdat ze zich mooier waande dan de godin. Na haar metamorfose bond Gerana tezamen met andere kraanvogels de strijd aan met haar vroegere volk.

116

Hebros en Strimon – De Hebros, tegenwoordig de Maritsa, en de Strimon zijn rivieren die ontspringen in Bulgarije en uitmonden in de Egeïsche Zee. De meningen van de antieke geografen over het leefgebied van de pygmeeën liepen uiteen: sommigen situeerden het in de nabijheid van de Ethiopiërs, anderen in India en weer anderen in Thracië (het huidige Zuidoost-Europa). Blijkbaar volgde Boileau de opvatting van de laatsten, mogelijk ook vanwege de kraanvogels die daar in groten getale voorkomen.

132

Magnificat – Lofzang op de Maagd Maria, vernoemd naar het begin van de eerste regel van de Latijnse tekst: ‘Magnificat anima mea Dominum’ (‘Mijn ziel looft de Heer’).

140

Benedicat vos – Latijnse openingswoorden van de episcopale zegen ‘Benedicat vos omnipotens Deus: Pater, Filius et Spiritus Sanctus’ (‘Zegene u de almachtige God: de Vader, de Zoon en de Heilige Geest’).

147

Sidrac – Op 12 februari 1703 schreef Boileau aan Claude Brossette (1671-1743), dat het personage van Sidrac niet gefingeerd was. Er was in de Sainte-Chapelle daadwerkelijk een oude kapelaan die deze naam droeg en die, naar verluidt, een zeer fraaie zangstem had.

189

Aleth – Toentertijd was Nicolas Pavillon (1597-1677) de bisschop van Aleth. Hij onderscheidde zich van zijn ambtgenoten door gedurende 38 jaar onafgebroken in zijn bisdom te resideren in plaats van zo vaak mogelijk aan het hof te verblijven.

190

Procederen – De Histoire de la Ste-Chapelle Royale du Palais (1790) van Sauveur-Jérôme Morand puilt uit van de verwijzingen naar processen die gevoerd werden door geestelijken die aan deze kerk waren verbonden. Ook de juridische perikelen naar aanleiding van het conflict rond de lutrijn zijn door Morand beschreven.

200

Cf. Homeros: Ilias (VII, 171).

212

Brontin – Frontin, door Boileau opgevoerd als Brontin, was priester in het bisdom Chartres en onderkerkmeester van de Sainte-Chapelle. In de Derde Zang (regel 29) wordt plotseling een barbier ten tonele gevoerd, die later niemand anders dan Brontin blijkt te zijn. Om onduidelijkheid te voorkomen wordt hij in de vertaling al direct als barbier aangeduid.

216

L’Amour – Didier L’Amour had een winkel op het binnenplein van het paleis, aan de voet van de trap naar de Sainte-Chapelle. Hij overleed op 1 mei 1697.

217

Anne – Anne Dubuisson was de tweede echtgenote van Didier L’Amour. In 1658 legden zij hun trouwbelofte af. Twee jaar later werd door L’Amour de ontvangst van de bruidsschat erkend en pas in 1668 werd het huwelijk officieel geregistreerd. Anne overleed op 3 maart 1698, nog geen jaar na haar man.

217

Adonis – Schone jongeling voor wie Aphrodite, de Griekse godin van de liefde, een zwak had.

219

Tortelduifjes – Emard en Fournier betogen in La Sainte-Chapelle du Lutrin (1963), dat de relatie tussen Didier L’Amour en Anne Dubuisson in werkelijkheid allesbehalve rooskleurig was en dat de oorspronkelijke toehoorders van Boileaus voordrachten hiervan uitstekend op de hoogte waren. Ook menen zij, dat Molière de kijvende echtgenoten Sganarelle en Martine in Le médecin malgré lui (1666) naar hetzelfde koppel modelleerde.

222

Drie oogsten her – De controverse rond de lutrijn speelde zich af in 1667. Het huwelijk van Didier L’Amour en Anne Dubuisson werd pas een jaar later officieel geregistreerd (zie noot I, 217). Misschien stammen deze regels uit 1671, toen Boileau Le Lutrin nog uitsluitend voordroeg?

224

Gerespecteerd – Didier L’Amour trad onder andere op als ordehandhaver op het terrein van het paleis, waar hij luidruchtige kinderen en honden wegjoeg. Ook zou hij tijdens heftige rellen in Parijs enkele vrienden hebben gered uit het belegerde stadhuis.

228

Boirude – In werkelijkheid François Sirude (of Syreude), een onderkerkmeester van de Sainte-Chapelle. Tijdens processies droeg hij gewoonlijk het kruis. Later werd hij benoemd tot pastoor van de Sainte-Chapelle.