Het Woordenboek van de Tilburgse Taal wordt mede mogelijk gemaakt door

Bijlage

Dossier kaojkes

‘Als het varken geslacht is wordt het vet uitgebakken. Het vet zelf stolt tot reuzel. In de pan blijven harde brokjes over. Dat zijn de kaoikes. Warmgemaakt smaken ze voortreffelijk op roggebrood, vooral indien er, zoals bij een echte Brabantse koffietafel, 'n brandewijntje bij gedronken wordt. In het Biks komt het woord alleen in het meervoud voor. In de twintiger jaren was "Jan Naoikes lust gin kaoikes" een veelgehoord scheldversje.’

Dè’s Biks

‘Op Zaterdagavond hadden we ook een speciaal gerecht, dat waren kaantjes,mijn moeder bakte dan reuzel uit dat normaal als boter op het brood werd gesmeerd, als de reuzel was uitgebakken bleven er kaantjes over en dat was het speciale gerecht van Zaterdagavond.’

‘Mijn jeugd’ (CuBra, 1999)

Van ’t vèèreke - aachtenfèftig jaore trug’ (CuBra)

(…)

Saoterdags nao Allerziele

was ’t te doen: toen ginge wij

naor ons taante Frieda fietse,

want die han ’n boerderij.

 

‘t Vèèrreke was nèt geslacht, èn

zij han zèlf tòch eete zat,

dus wij mochte koome haole

wèsse in overèntie had.

 

’n Stuk ribstuk, ’n hil pan wòrst èn

ok twee komme vol mee zult!

Balkenbrij, vier flèsse braoivlêes,

himmel tòt de raand gevuld!

 

Ok twee flinke bakskes spèkvèt,

(mee de kaoikes in pepier)

èn ’n hieltje vur den èrtsoep

èn êen al gebakke nier.

(…)

En in de slachtmaand was Janus van Gerwen gekomen, mee al zijn slachtspullen. Met het schietmasker had hij hem geschoten, met het steekmes had hij hem gestoken zodat de kuus goed uit kon bloeden. Met water dat Janske in het wasfornuis had heet gestookt, werd het varken geschouwd, dat wil zeggen: met heet water overgoten, zodat de haren er beter afgingen, en dat moest vakkundig gebeuren zodat de huid niet verbrandde door het hete water. Was dat gebeurd, dan werd het varken op de ladder gehangen, en schoongemaakt. Hart lever en longen werden verwijderd evenals de ingewanden, de dikke darm werd ontdaan van het z.g plukvet, dat samen met de reuzel gesmolten werd, dan kreeg je vet en kaantjes. De longen werden met het hart en de varkenskop gebruikt om zult te maken. Er waren ook lieden die de dikke darm uitbakten tot kaantjes maar dat waren uitzonderingen, en dat was een grote stinkzooi. De dunne darm die heel goed werd schoongemaakt,werd gebruikt voor de worstmakerij. De hammen en voorstukken [schouderham] en de ,,kinnebakken" [wangen van het varken] ging met het spek van het varken voor een paar weken in het zout, om later in de schouw gerookt te worden.

Wim van de Wouw – ‘De wedddenschap’, uit: Verhalen uit de Kivietsblek, 2003; CuBra

(…)

Vur 't braoie van de kaoikes

Vur 't spraaie van m'n bed

't Glaanzend poetse van m'n schoene

Vur de koffie diegge zet.

Kaoikes

´k Stao wir meej mene mond vol taande.

Ik hèb wir ´n nuu gebit.

Hoe dè naa wir is gekoome???

´k Zal oe zègge hoe dè zit!

 

´k Moes vur ´n bodschap nòr de slaager.

Jè, ge wit wèl hoe dè gao.

Èn…ik mocht allêen mar kôope

wè ter op dit briefke stao.

 

Mar…in dieje slaagerswinkel

zaag ik wè daor ammaol hing.

Èn….ik wèèt ´t òn die luchtjes

dè´k wir mooi de fout inging.

 

Want, behalleve de bôdschap

die ik daor op ´t briefke vond

kocht ik ôk ´n duske kaoikes

dè in de reklaome stond.

 

Mar…m´n vrouw di toch nie moeilek.

Zèn ´t vèèrekes of run(d)s.???

Zèt ze daor mar op de tôffel

vur vanmiddag bij de luns.

 

Meenselief, ik hèb ´t geweete.

Kaoikes van enen aawe zog.

´t Knarste èn kròkte tusse m´n taande.

Cor zeej: Piet, wè doede toch?

 

Èn zô ha´k nog zonder èèrg

m´n èège taande ingeslikt.

´t Maag beslist ´n wonder hiete

dè´k er nie zèè in gestikt.

 

Wild oe èège ene gang bespaore

nòr taandarts of "smoelesmid"?

Kôpt gin kaoikes öt de reklaome.

Want… dè kost ´n nuu gebit.

2006 - Lodewijk van den Bredevoort (Jo van Tilborg)

Uit: Kosset den brèùne eigeluk wel trekken? Jeugdherinneringen van een gewone volksjongen

Soms waar un vèèrke pas geslacht, waar der zult en bloedworst en kaoikes zat, ge mocht et nie hebben.

(...) ’s Anderendaogs kwaam de slachter terug om alles in handzame porties te verdéle en wier alles in enne kèùp, in de kelder, in de pekel geleej. Daor moese de zije spek en de hammen, drie weken in

blèève liggen. Dan wiere ze gerèùkt in de schouw bij de slager, die han we zelf ginne. Et goeie vlees, de kreb, et haasje en de karbonnades wiere geweckt. Nao un week in de pekel, gelegen te hebben. De lever wier gedilteluk gekôokt of tot pastei verwerkt. Van de longen, de afgesneje zwoerd, de kop en den aandere afval, zô as dè hiete wier, zult gekôkt. Ik moes aaltij pruuve of ie op smaok waar. (...) Wij han dan de eerste weken fist, wè toelaog op ons brôod betrof. We kréége bloedworst, zult, lever, leverpastei en kaoikes op ons brôod. Bij de èèrpel verse worst en enne kotelet. Nao en paor weken wier et wir spek, tot de volgende slacht. In et begien nie zô èèrg, et waar dan nog nie zô zout.

2000 (ca.) Piet van Beers

‘De stinpöst’

Gaode èfkes langs de slaager...
komde ok nòg op de mèrt?
Zurgt dan vur wè platte ribbe
èn wè praaje vur de snèrt.
Vier ons... vèrse wòrst èn peeje...
doet er mar wè jèùne bij.
'n Bèkske zult 'n half pond kaoje
èn tweej schèève balkenbrij.
 

‘Wètter veraanderde (2)’

Èn dan aate ze in de wènter ok nog èègegemòkte zuurkôole öt et vat.
Èn sondags de rèst; kundet raoje ?
En stukske zult, spek èn ötgebraoje kaoje
 

Cor Swanenberg

De witte reuzel werd gesmolten en ging de kelder in. In de keuken rook het naar leverpastei met veel laurier, zure zult en koikes, zoals wij de uitgebakken reuzelkaantjes noemden. (Cor Swanenberg, Van oorlog, overvloed en onvrede (1981), deel 2 van de Tenblakke trilogie)

Vlaamse kaajkes

KAAI , KADE , V., mv. kaaien of kaden, gansch uitgebraden stukskens varkenslies, die men vaneen gesneden heeft orn er het vet goed te laten uitbraden (Br., Antw., Kemp., N.-Br. en Venlo)(...) Kil. [Kiliaan]  vertaalt kaan door : aruina vilior ex balenis, en kaeye, kade of kaeyen door: frustuta adusta ex aruina adustae et exuccae pinguedinis crustae, en Plant. [Plantijn] in 't fr. door : ratons du sain de pourceau. (Schuermans, Algemeen Vlaamsch Idioticon, 1865-1870)

KAAIEN, KADEN, AFKAAIEN, w., in stukskens vet uitbraden totdat ze tot kaaikens worden (Antw. en elders). (Schuermans, Algemeen Vlaamsch Idioticon, 1865-1870)

KAAIBROOD, o., broodvormige klomp van samengedroogde kaden of kanen, bij de liesvetsmilters en keersmakers : als men de verkens mest met kaaibrood, zijn ze spoedig vet (omstr. van Loven). (Schuermans, Algemeen Vlaamsch Idioticon, Bijvoegsel 1883)

KAAIKEN, het = 't Gene overblijft van de kleengekorven stukskens zwijnensmeer, als er 't vet uit gesmolten is. — “Me gaan te noene kaaikens eten van 't verken.” Geh[oord in]  Eecloo, Zele. (Guido Gezelle, Loquela; ed. 1907)

kaajkes

Viert men alom in den lande Sinterklaas op 5 of 6 December, in Westkapelle geschiedt dit van 6 op 7 December. In Noord-Brabant is op verschillende plaatsen het kaaiefeest vaak belangrijker dan de feestdag van Sint Nicolaas. Men eet dan zult, lever, hersens en balkenbrij en daarbij wordt een stevig glas gedronken. De „kaaien", die uit het vet gesmolten worden, worden met wat zout op het brood als lekkernij gegeten. (J. H. Kruizinga – Levende Folklore in Nederland en Vlaanderen; 1953)