Nieuwe Tilburgsche Courant - woensdag 13 december 1933

Met veel belangstelling heb ik de folkloristische bijdragen gelezen over Brabantsche benamingen. Het woord "keibuter" trok mijn aandacht. Inderdaad werd dit woord veertig, vijftig jaar geleden door de jeugd gebruikt en het zal wel in verband staan met "dè buut nie" of "dè buut wèl", waarmede wij toen ruzie kregen over den loop der "kaaischeuten" in de driehoekjes of "pötjes" die wij in het zand trokken of uitholden voor het knikkerspel. Maar dan zal dunkt mij de beteekenis van "buters" wel niet ver van het Fransche woord "but", doel, liggen. Zooveel is zeker, dat wij het, als wij rond de "Haaikesche Kerk" en op de plaats waar thans de botermarkt staat en dat een met 'n hek afgemaakte "waai" was, naast den stal der expediteursfirma Broeckx, niet "buten" maar "horentje" noemden. Wanneer ik mij goed herinner, maar ik was een geïmporteerde en heb 't niet zeker, werd het woord "kaaibuter" ook als scheldnaam gebruikt voor politieagent of veldwachter, met verachting "vetwaaier" gezegd. Als mijn herinnering juist is, komt men dan tot den uitleg dat een "kaaibuter" iemand was, die z'n doel op de straat vond. Als 't niet zoo is, zal de folkloristische medewerker het misschien wel weten uit te vinden. Mogelijk weet deze of gene zestigjarige er licht over op te steken. Folkloristisch is 't de moeite waard.

Wat daarvan zij, de toenmalige "hoofdcommissaris", wijlen de heer Arnold, die in de Kloosterstraat tegenover den ingang van de Zusterschool woonde, had niet zooveel zorg met de finantiën der politie als thans zijn opvolger, de heer Preusting. Er waren er geloof ik een vijftiental*, die wel een sabel doch ook trouw een stok droegen. Eigenlijk een vooruitlooper en een heel logische op den gummistok. Zoo onpractisch was die stok nog niet. Wij als jongens hadden voor die stokken meer ontzag dan voor hun sabels, die alleen getrokken werden bij de dronkemansruzies en steekpartijen, die toen inderdaad veel voorkwamen. Bijna iederen Zondagavond. Er was trouwens ook een "Korvelsche Schuit", waartoe ook de smokkelaren behoorden, die het zout uit België over de grens haalden en ergens bij een kruidenier op Korvel afleverden.

Zonder iets aan de verdiensten van wijlen commissaris Soentjens af te willen doen, zijn de dronkemanstafereelen meest verdwenen door de verbeterde maatschappelijke toestanden en de drankbestrijding. De ondervoede lichamen der arme jonge fabriekswerkers - ik zie ze nog met de handen in den zak in de open duffelsche blauwe jasjes langs de straten zwerven (zij "deden" zelfs dronken nu en dan als zij 't niet eens waren) - konden de jenever niet verdragen, al was er in de kroegen nog zooveel water bij gedaan. Tilburg verdiende daarom niet den kwaden naam, eerder om de slechte sociale toestanden, en de beklagenswaardige messenstekers wel wat clementie als 't mes noodlottig terecht kwam, wat nu en dan een doodslag tot gevolg had. Onze Lieve Heer moge beletten, dat wij weer naar die donkere, sociale misstanden terugmoeten. Dat hopen waarschijnlijk velen met een

Ongenoemden Belanghebbende.

* Er was één "inspecteur", ondercommissaris geheten, de waardige heer Caarls, later "hoofd"commissaris geworden. Hij had geen uniform, alleen een platte pet met 't zilveren drietorenwapentje. De politie droeg ronde zilvergegalonneerde petten, het model toen in het leger door de officieren gedragen. De uniformen waren licht marmerblauw met groote verzilverde knoopen. Het had alles eigen cachet, zeker ook de pet. Waarom men in ons land tot zelfs bij de tramwegen hier en daar al die platte Russisch-Bulgaarsch-Duitsche petten van on-Hollandsch model heeft ingevoerd, lijkt mij een raadsel. Zoo mooi zijn ze niet.

Nieuwe Tilburgsche Courant - donderdag 14 december 1933

Naar aanleiding der artikelen over Folklore en het ingezonden stuk van gisterenavond over de herkomst van het woord "Kaaibuters", welke naam men vroeger aan de bewoners van het Zuidelijk stadsgedeelte pleegde te geven, waartegenover de bewoners van over de lijn of van "geenen kaant" "Turken" (het Turkenland) werden genoemd, ben ik zoo vrij te trachten hierover eens nadere verklaring te geven, eene verklaring die volgens mijn bescheiden meening de juiste is.

Het is een bekend feit, dat er tusschen de bewoners van het Noordelijk en het Zuidelijk stadsgedeelte altijd eenige naijver bestaan heeft. Ik en velen met mij hebben dit altijd afgekeurd en reeds vele generaties voor ons; maar 't feit is er nu eenmaal en wij hebben het te aanvaarden, al moet aanstonds worden toegegeven, dat het wegnemen van de oorzaken voor het algemeen welzijn en de broederliefde zeer bevorderlijk is.

Het Goirke en Veldhoven heeft altijd het gevoel gehad, en reeds eeuwen lang, dat Heuvel en Heike den boventoon wilden voeren en in 'n voordeeliger positie verkeerden. 't Goirke hing er zoo maar bij, althans zoo meende men. Op 't Heike was de groote kerk, daar was de markt (in 1804 heeft men ook getracht op de Veldhoven een markt te krijgen, doch zonder succes). Alles wat iets officieels was, post, raadhuis enz. dat was op Heuvel en Heike; daar was het centrum van Tilburg, waarop 't Goirke ook nu nog naijverig is. Toen het spoor kwam, richtte zich het front naar 't Heike en het stomme ijzer bracht nog meer scheiding.

In vroeger eeuwen, omtrent het jaar 1680, gebeurde er iets, dat de lieden van 't Goirke en Veldhoven een doorn in 't oog was. De Heuvelstraat werd bestraat, kreeg keien (cassayen), waarom die straat voortaan de steenweg of cassayweg werd genoemd (1). Het spelen met knikkers (ook met noten) was in die jaren een geliefkoosde bezigheid. Dat konden nu voortaan de lui in 't dorp met "keien" beoefenen, en waar het woord but als doel waarde heeft, noemden de lui van 't Goirke in hun naijver en jalouzie de lui in 't dorp "Kaaibuters". De lui van 't Heike, ook niet mis, noemden de bewoners van 't Goirke en Veldhoven "Turken", bewoners van 't Turkenland, dat is van de woeste streek, waar men nog niet op de goede wegen zooals in 't dorp kon bogen. Dat er altijd groote naijver bestaan heeft, blijkt wel uit de rijmpjes. "Zij de pracht, en wij de macht (geld)" of "Zij de zwiet, maar wij de piet", enz. enz. De benamingen "Kaaibuter" en "Turk" hebben dus volgens mijne meening den oorsprong uit het jaar 1680 ongeveer.

Ik meen hiermede iets te hebben bijgedragen om de strijdvraag tot oplossing te brengen. Ik wil echter nog opmerken, dat niet alles uit het verleden goed is en dat het aanbeveling zal verdienen om beide woorden maar voorgoed in een glazen kastje in 't museum te zetten, als voorbeeld van onverdraagzaamheid, weinig burgerzin en weinig naastenliefde, dat onze voorouders niet gesierd heeft. Gelukkig beschouwt men die woorden nu in het licht van de geschiedenis.

LAMB. G. DE WIJS

Tilburg, 13 Dec. 1933

1. Later volgde 't Nieuwland enz.

Nieuwe Tilburgsche Courant - zaterdag 16 december 1933

Ongenoemde belanghebbende roept een of andere zestigjarige op (en daar kan ik me bijrekenen) om een verklaring te geven van het woord "kaaibuter". Het antwoord van den heer de Wijs, dat meer den oorsprong aangeeft, zal, wat dat betreft, wel juist zijn, maar waar Z.Ed. de "beteekenis" zoekt in het spelen met keien en de vertaling van "but" in doel, geloof ik, dat hij en ook de schrijver van Woensdag er glad naast zijn.

Kijk eens, as me vruger spraken van "dè buut nie" of "tikkes en schuddes buut", dan bedoelden we, dit of dat telt niet of telt wel. Tellen hier voor gelden. In dezen zin wordt "tellen" ook nog heden veelvuldig gebruikt. Dus zoo vertaald is "kaaibuter" "keienteller", de tegenwoordige scheldnaam onzer politieagenten. Dat hierin "tellen" in een andere beteekenis wordt gebruikt, speelt in de volkstaal geen rol en is ook slechts oogenschijnlijk, want als men bij het spel het gezegde "dè buut nie" voor "dat telt niet" gebruikte, was de bedoeling: deze of die behandeling telt niet mee in de regels van het spel en m.i. spreekt hieruit weer de tweede beteekenis van tellen, getallen noemen.

Maar we hebben nog een ander woord waarbij "buter" gebruikt wordt, namelijk "ketelbuter" en daarmede is dan bedoeld de vroeger reizende ketelmaker, meer speciaal de huishoudelijke koperen waschketels, voor korten tijd nog algemeen in het gebruik. En hier beteekent buten slaan, kloppen. Dan zou dus kaaibuter beteekenen keiklopper en slaan op het leggen der keibestrating, waardoor dan in den oorsprong dezer benaming volgens den heer de Wijs ook de beteekenis ligt. Zoo gezien zou het "buut" in het meergenoemde kindergezegde, daarmede geen verband houden, of men zou het moeten omzetten, in plaats van "het telt niet" in "het klopt niet" met de spelregels.

Wie geeft nog een andere verklaring?

LOWIE VAN DORRUS MISTERS

Nieuwe Tilburgsche Courant - maandag 18 december 1933

Zaterdag jl. gaf ik twee verklaringen van het scheldwoord "Kaaibuter", waarvan m.i. de laatste als keiklopper, keilegger, de ware moet zijn. En dit te meer, omdat daaruit logisch volgt, dat de naam "kaaibuter" als woord op zich zelf in 't geheel geen scheldnaam is, maar gewoon een beroepsnaam evenals ketelbuter. Is het evenwel toch als scheldnaam bedoeld, dan volgt daaruit, dat het beroep van keilegger destijds een geminacht beroep was, evenals voor eenige jaren nog dat van straatveger en putjesschepper.

LOWIE VAN DORRUS MISTERS

Nieuwe Tilburgsche Courant - woensdag 20 december 1933

Geachte heer "Misters",

Ik ben dezer dagen wel wat met werk overladen, doch ik kom op het woord "Kaaibuters" over eenige dagen, na de zg. "leege" dagen, terug. Mogelijk heeft de schrijver van de artikelen Folklore nog iets te zeggen.

Ik waardeer het ten zeerste, dat u het met mij eens is omtrent den OORSPRONG van het woord. Wat de beteekenis aangaat, daarover is nog veel te zeggen; we worden het samen wel eens.

Tot kijks dus,

LAMB. G. DE WIJS

Nieuwe Tilburgsche Courant - woensdag 20 december 1933

De bespreking van wat er eigenlijk met "Keibuters" bedoeld is, heeft een ander lezer aanleiding gegeven om mij een uitvoerig epistel toe te zenden. 't Is 'n geboren "Hollander", die al jaren in Brabant woont en altijd veel genoegen heeft geschept in de bestudeering van folklore en etymologie. Wat het woord "buter" aangaat - door v. Dale verklaard als "verstoppertje spelen" - deelt hij mede, dat vroeger in Utrecht onder de jongens twee spelen in zwang waren - beide 'n soort verstoppertje - geheeten "vijfhonderd" en "buut om 't blok".

"Het blok" - legt hij dan nader uit - is een huizenblok omringd door vier met elkaar in verbinding staande straten. Een huis daarvan wordt uitgezocht als "buuthok" waar één jongen staat die "zoeker" is. De jongens loopen weg (móéten echter in het blok blijven) en roepen op den hoek "buut", kom maar! Dan mag de "buter" de jongens jagen en "buten" of "buit" maken. Kunnen zij hem ontloopen en het "buuthok" bereiken, dan zijn zij vrij, d.i. binnen het vrije gebied. Het is een oud jachtspel. "Buut" beteekent "buit" en de "buter" is de jager. Dat dit later de beteekenis kreeg van verstoppertje spelen, moge men aannemen, doch wie het "buutspel" nog kent, weet ook, dat daar geen verstoppertje bij te pas komt. Dit is wel het geval met "vijfhonderd", dat eveneens om de huizenblokken gespeeld wordt. Hierbij verbergt men zich echter voor den zoeker om eveneens te trachten "vrij" te komen. De vanger telt tot 500 eer hij gaat "zoeken".

Er staat nog veel meer in het epistel van dezen briefschrijver, dat belangstelling verdient. O.a. over het woord "peesteker", dat dezerzijds inderdaad onvoldoende verklaard is. Wij komen daarop nog even vluchtig terug.

Nieuwe Tilburgsche Courant - donderdag 21 december 1933

Geachte Heer,

Waar u het woord "kaaibuter" tracht te verklaren door er "buter en buut" bij te halen uit Holland en Utrecht, moet ik u toch opmerken, dat bedoeld woord een echt Tilburgsch woord is en met "buit of buiten" niets uitstaande kan hebben om de doodeenvoudige reden, dat de Tilburger de ui-klank van het Nederlandsch niet in zijn dialect met "u" vervangt. Daarentegen wel de oe-klank, bijv. vroeger-vruger, zoet-zuut, koeien-kuuj. Het Nederlandsch voor "buten" is dan ook "boeten" en beteekent zooals ik reeds zei Zaterdag jl. slaan, kloppen. Wanneer het tegenwoordig op de fabrieken "ketelbunen" is, noemt men de werklui die dat opknappen, nog wel eens "ketelbuters" omdat ook hun werk hoofdzakelijk is: kloppen met de bikhamers of bikken.

Waarom zoo ver gaan zoeken wat toch voor de hand ligt? "Kaaibuter" is keilegger en niets anders.

LOWIE VAN DORRUS MISTERS

PS Wat het woord "peesteker" betreft, geloof ik niet, dat een Tilburger er moeite mee heeft. Peesteker is een boer en peesteken een deel van het boerenwerk, vooral najaars- en winterwerk, en omdat nu ook in den tijd der lange avonden veel kaart wordt gespeeld en men den boer in dien tijd bijna niet anders zag dan bezig met peeën* steken, was het heel natuurlijk als men in het kaartspel de boeren betitelde als "peestekers".

* Bedoeld zijn de hier geteelde gele veldwortelen, uitsluitend gebruikt als veevoeder. Nu de akkers rond Tilburg meer en meer verdwijnen, ziet men ze niet zoo veel meer, maar vroeger gingen de schooljongens dikwijls op den loop voor den boer, als ze bij het gaan naar en komen van school op het peeënveld hun zakken vulden.

Nieuwe Tilburgsche Courant - donderdag 28 december 1933

Donderdag jl. noemde ik peesteken een boerenwerk van najaar en winter. Voor Bovenmoerdijkers, steken is rooien, zooals aardappelen worden gerooid met een riek, reek, met platte tanden (de riek met ronde tanden wordt meestal gebruikt als mestvork). Nog een ander boerenwerk in dit jaargetijde is het "gruun" (knollen) plukken. Beide producten peeën en knollen werden dan naar de boerderij gereden en gestort bij het plukselkuiltje. Vroeger zag men bij elke boerderij een kuiltje en een aardhoop. Het kuiltje werd gebruikt om de veldvruchten voor veevoeder, zooals de bovengenoemde, te wasschen. Dit geschiedde met de lange rijf, die ook bij het hooien wordt gebruikt.

De aardhoop was gewoonlijk gedekt door boekende (boekweit) stroo. Tegenwoordig ziet men bijna geen boekent meer verbouwen, maar een veertig, vijftig jaar terug was dit algemeener. Vooral was het de gewoonte om pachtland het laatste jaar met boekweit te bezaaien. Natuurlijk was er al op gerekend, door het teelen van verschillende gewassen (wisselbouw), zooveel mogelijk van den grond te profiteeren met heel weinig of in 't geheel geen bemesting, maar het laatste, de boekweit, werd zeker nuchter zonder bemesting gezaaid en moest de grond geheel uitpieren zooals men dat noemde.

Na het dorschen van de boekweit werd het stroo, dat blijkbaar geen voedingswaarde heeft, over den aardhoop uitgespreid. Deze aarde met stroo was bestemd om als de stal (putstal) uitgemest was, deze weer aan te vullen. Nu de putstal zoo goed als tot het verleden behoort, overal ziet men de zg. Hollandsche stal, zijn bedoelde hoopen ook verdwenen, maar de ouderen onder ons zullen ze zich nog wel herinneren.

LOWIE VAN DORRUS MISTERS

Nieuwe Tilburgsche Courant - zaterdag 30 december 1933

Toen ik me in een der vorige bijdragen tot Dongen begaf om te speuren naar oude bijnamen voor de bewoners van dit nijvere dorp, bepaalde ik mij tot het opslaan van het werk van dr. Cornelissen. En dan nog slechts tot dien eenen spotnaam van "peeboeren" en "peestekers". Ik had er nog bij kunnen voegen, dat er vroeger een lakenindustrie gevestigd is geweest. En omdat die nijverheid dezelfde behoefte had aan ammoniakbestanddeelen als de Tilburgsche, de Dongenaren dus een eender epitheton droegen. U kent 't nu wel.

Intusschen dient erkend, dat aan 't scheldwoord "peesteker" in het Brabantsch nog een heele andere beteekenis wordt gehecht dan dr. Cornelissen eraan toekent. Mijn briefschrijver van den vorigen keer acht zelfs de uitlegging van dr. Cornelissen ten eenemale foutief. Hij schrijft: "Peestekers" is m.i. niet het gevolg van het veel eten van peeën oftewel wortelen. Onder "peesteker" wordt verstaan een echte "vuile meensch", d.i. een die een halve cent vierendeelt. Zij nl. die peeën, d.i. "varkens- of koeienkost" gingen steken, omdat ze te gierig waren om fatsoenlijker eten te gebruiken, kregen dezen scheldnaam.

Naar ik meen, peilt mijn briefschrijver met zijn uitleg veel dieper de wezenlijke beteekenis van het woord "peesteker" dan dr. Cornelissen, die eenvoudig de letter verklaart. Wanneer wij hier praten van 'n "peesteker" dan bedoelen we aan te duiden de eigenschappen van 'n gierig, kortzichtig individu, dat geen omgangsvormen heeft en in hooge mate ook lijdt aan 'n onbehoorlijke mate van eigenliefde.

Nieuwe Tilburgsche Courant - woensdag 3 januari 1934

De "Kaaibuters"-kwestie heeft de laatste dagen heel wat tongen in beweging gebracht en ook eenige snuffelaars naar de pen doen grijpen. Wij hebben het medegemaakt, dat eenerzijds er diepgaande beschouwingen over werden gehouden, terwijl een andere partij maar niet begreep, dat het zooveel stof deed opwaaien. Och, is de kwestie nu zoo ernstig? Heelemaal niet, maar dat zij zooveel personen tot nadenken stemde en getracht werd om door in het verleden te schouwen een uitleg van het woord te vinden, bewijst op de eerste plaats, dat over het algemeen veel belangstelling wordt gekoesterd voor het verleden van de stad en de Folklore (à la van Lennep en Tergouw en de hedendaagsche, om in de terminologie van den heer v.d. Ven te blijven) en ten tweede, dat 't peil van de gesprekken boven het tot heden gevolgde gaat, en last but not least, dat een populair wetenschappelijk onderwerp z'n lezers wel vindt. Ik heb amice Misters beloofd "na de leege dagen" (de zetter had er "veege dagen" van gemaakt) op de kwestie terug te komen. Ofschoon de leege dagen pas na Driekoningen voorbij zijn, wil ik de zaak wat bespoedigen en trachten nog een nadere verklaring te geven.

Volgens mijn bescheiden mening is "buter" nog een overblijfsel uit het Middelnederlandsch. Nu is het Middelnederlandsch nergens zoo goed nagebleven als juist in de Zuid-Nederlanden, Vlaanderen en Belgisch en Nederlandsch Brabant. Wij zullen daarom eens gaan zien wat het Middelnederlandsch woordenboek van Dr. Verwijs en Dr. Verdam er van zegt. Buter kan een afleiding zijn van buiten (is buten) en dan samengesmolten met den derden naamval tot buter, bijv. buter bossche, buiten het bosch. Dit buter heeft echter voor ons geen waarde. Verwijs en Verdam geven over deze materie een paar klein gedrukte bladzijden, doch omwille van het populaire zullen wij niet te diep op een en ander ingaan, doch slechts dat er uit puren wat voor ons betoog hoogst noodig is.

Wanneer zij het woord ketelboeter noemen, dan zeggen zij, dat is gelijk aan ketelboter, ketelbuter of ketellapper. Boeten, zeggen zij, is 't Middelnederlandsch voor verbeteren, opknappen, herstellen. "Dat gheen ketelboetere achter straeten ga met slotele te vercopene. Dat gheen ketelboetere, die niet vrij guldebroeder en es, sal gaen achter straeten met ketelen, no met slotelen, no met ouden, no met nieuwe", zoo zegt Gilles de ketelboetere in de rekeningen van Gent. Een ketellapper moest lid van het gilde zijn, alvorens met zijn waar langs de straten te mogen venten. En verder: "Eijne ketelbueter van pannen, ketelen ende trotten".

Voor het woord ketelboeter gebruikte men vroeger ook wel, zeggen Verwijs en Verdam, ketelbinder, soms in een verkeerde lezing ketelbonder. Verwijs en Verdam spreken nergens van kloppen voor boeten of buter, doch slechts herstellen, verbeteren. Nu kan bij dit herstellen wel kloppen noodig zijn, doch een concrete benaming wordt er zoo niet aan gegeven. Zij spreken wel van ketelboter.

Laat ons nu Oudemans eens nagaan wat deze over "botten" zegt. Botten, zegt hij, is stooten, aantikken, ook als een kaatsbal opspringen, opstooten. Dan is botten ook: met dobbelsteenen valsch spelen; een botter is een bedrieger. Is nu kaaibuter oorspronkelijk kaaibotter geweest? Hebben de Tilburgers er in het idioom van de plaats kaaibuter van gemaakt? Het buter van kaai zou niet hetzelfde zijn als buter van ketel? Zou ketelbuter, ketellapper kunnen komen van ketelbuyscher, ketelbutzer (Duitsch)? Dat zijn allemaal vragen, die wij ons te stellen hebben. En het antwoord kan zijn, dat buter van botten veel kans heeft een rol te spelen in de afleiding.

Het spelen met knikkers, op zijn Tilburgsch "kaaischeuten", werd in vroeger dagen hier veel beoefend. In "kaaischeuten" hebben we weer dat kaai, dat we ook in ons woord kaaibuter terugvinden. Hebben de lui van 't Goirke in hun naijver dan bedoeld, dat de lui in 't dorp nu de keien als kaaischeuten konden gebruiken (toen de Heuvelstraat in 1680 met keien werd belegd)? En hebben zij misschien daarbij nog een leelijke verdachtmaking bijgevoegd, dat het "kaaibotters" waren, d.w.z. dat zij nog valsch speelden bovendien? Naijver is altijd een leelijk ding; het slaat zoo gauw tot verdachtmakingen over. Of hebben zij slechts zeer simpel willen zeggen, dat het kaaibotters waren in de beteekenis "kaatsers met keien" (stooten is ook wel werpen, opstooten, kogelstooten, kogelwerpen).

En nu de conclusie. Deze is: kaaibuters zijn geen keileggers, keikloppers, maar spelers met keien, stooten, werpen of hoe het spel dan ook gespeeld werd, maar niet valsch. Maar, zal men ons tegenwerpen, waar blijft nu "het buut nie". Dat is volgens ons als volgt uit te leggen. Wanneer men het oude plaatje van het stadhuis, geteekend in 1848 door Van Tulder, beziet, dan ziet men op den voorgrond vier kleine kaaibuterkes, 't zijn jongens die met kaaischeuten aan 't spelen zijn. Met een kaaischeut botten is aantikken zij de andere, tenminste dat willen zij, maar als het niet lukt, nu dan heeft de eene kaaischeut de andere niet geraakt, niet gebot en dus het buut nie wat, dat wil zeggen, dat de worp niet telt.

Zou onze conclusie niet de juiste zijn en kaaibuter werkelijk keilegger of keiklopper beteekenen, nu dan besparen we ons de mogelijke verdenking, dat onze voorouders den anderen voor een valsche speler kunnen uitgemaakt hebben en onze achting voor onze voorouders stijgt nog hooger dan deze al was. Keilegger kan heelemaal geen scheldnaam zijn, evenmin als dit met kaaibuters, spelers met keien als knikkers kan zijn. En bovendien, men moet niet alles direct van den hevigen kant bezien. Een beetje humor mag er gerust zijn, als 't maar gezonde humor is.

Wij nemen hiermede afscheid van het woord kaaibuter en spreken den wensch uit, dat de schrijver van de artikelen over Folklore nog menigmaal dergelijke stofopwerpende punten moge aanraken.

LAMB. G. DE WIJS

NB In mijn oogen is een "peesteker" een persoon, die graag altijd voor 'n dubbeltje op den eersten rang wilde zitten. Hij is, zegt men op z'n Tilburgsch, ook "interessaant", iemand die 't uitzoekt.

Nieuwe Tilburgsche Courant - vrijdag 5 januari 1934

Alvorens verder te gaan met het beschrijven van voorbije boerengebruiken, wil ik toch eerst even repliceeren aan mijn beide opponenten, den heer de Wijs en de schrijver der Folklore-artikelen. Vriend de Wijs, het spijt mij van den eenen kant, dat ik mij met uw betoog over kaaibuter niet kan vereenigen, het lijkt mij te veel gewrongen, geforceerd, maar van den anderen kant brengt het ru(oe)ren in het bezinksel van het verleden weer namen en zegswijzen naar boven die anders wellicht op den bodem bleven rusten. Zoo spreekt u over "botten", in het Duitsch "buttern", dat beteekent stooten, aantikken, opspringen, opstooten van een kaatsbal en vraagt of dit in het idioom niet is veranderd in buten? Hoogst waarschijnlijk niet, want we gebruiken dat woord nog in Tilburg in de beteekenis van stooten. Zoo noemt men het stooten met kop of horens van geit of bok en hunne lammeren "butten". Het opstooten van kaatsbal of proem noemen we "bonken". Nu het woord boeten, dat naar mijne opvatting slaan, kloppen, meer in 't bijzonder hameren moet beteekenen, wordt in het Duitsch vertaald met büszen, in het Fransch met reparer en in deze beteekenis spreken de visschers van hun "netten boeten". Maar omdat de Duitscher het büszen noemt, is het er niet van afgeleid.

Het schijnt echter wel dat de beteekenis van hameren, kloppen, plaatselijk of gewestelijk is, maar die beteekenis spreekt duidelijk uit het woord ketelboeter, daar een koperen ketel, zooals oorspronkelijk bedoeld, maken of repareeren zonder hamerkloppen niet mogelijk was. Zoo'n nieuwe ketel werd uit één stuk koperplaat gehamerd, een die gerepareerd moest worden, werd met een nieuwe plaat over het lek met klinkbouten dicht gehamerd. Bij het gebruiken van het woord klinkbouten rijst bij mij de vraag zit daar de oplossing misschien? In mijn eerste schrijven van 16 Dec. jl. sprak ik van reizende ketelbuters, die gewoonlijk in den vorm van zigeuners uit Zuidelijke richting tot ons kwamen en nu ligt het voor de hand dat die menschen, die meer Fransch dan Nederlandsch kenden, bout uitspraken als boet en bij het rondgaan langs de woningen om werk op te halen, dit den bewoners duidelijk trachten te maken door te spreken van boeten. Daar ook de kei, nadat hij met de hand op zijn plaats is gelegd, door hameren in den juisten en gewenschten stand wordt gebracht, kan het wel niet anders of buter heeft in beide woorden kaaibuter en ketelbuter dezelfde beteekenis.

In de woorden kaaibuter en kaaischeuten is in "kaai" dit onderscheid, dat in het eerste woord kaai een zelfstandig naamwoord is en in het tweede een bijvoegelijk naamwoord, dat duidt op een substantie van de scheuten of knikkers. Ik sprak daar straks van proem. Dat is een hele groote kaaischeut. Daar werd naschieterke mee gespeeld en door de meisjes veelal gebruikt bij het bikkelen. Ook werd hiervoor wel 'ns gebruikt de ijzeren proem (bal), maar die bonkte niet zoo goed.

Waar u verder het woord kaaibuter in verband wil brengen met spelen met kaaien in plaats van met kaaischeuten, breng ik u in herinnering den oorsprong van het woord als bijnaam voor de Zuidelijke bewoners van Tilburg volgens uw artikel van 14 Dec. jl. U zegt daar dat het is voortgekomen uit de afgunst van de Noordelijken. Wat wilden de "Turken" dan? Zij wilden een bijnaam geven om het feit der bestrating, van het keien leggen, te doen uitkomen. En nu gaat het toch niet op, dat de te geven scheldnaam of liever bijnaam zou slaan op kinderspelen. Het was het volk, de volwassenen, die bedoeld werden, en die speelden niet met kaaischeuten, net zoo min als de kinderen met kaaien, enkele uitzonderingen tijdens het leggen buiten beschouwing gelaten, maar de bestrating eenmaal gelegd, zal de politie, al was er nog zoo weinig, er in de hoofdstraat wel voor gewaakt hebben, dat ze met dat doel niet meer werden opgebroken.

Daar het woord kaaibuter evenals ketelbuter een ietwat onguren klank (niet beteekenis) heeft, was dit woord voor het doel der "Turken" het meest gewenschte. Uw verklaring van "het buut niet" is ook onjuist. Dat werd niet alleen gezegd bij het spelen met knikkers, maar bij elk spel, en van elke handeling in strijd met de geldende spelregels. Nee, Amice, het Tilburgsch dialect laat zich niet gieten in de door u gewenschte vormen.

In uw onderschrift over peesteker zegt u zoowat hetzelfde als de schrijver der Folklore-artikelen, namelijk dat daarmee wordt aangeduid een "vuil, interessaant, schraperig" iemand. Accoord, maar dit doet niets af aan de verklaring van de beteekenis van dit woord door mij op 21 Dec. jl. Want het woord beteekent een boer in een zijner vele werkzaamheden. Bovengenoemde beduiding ligt dan ook niet in het woord als zoodanig, maar in zijn gebruik, dat doelt op de minder goede of verkeerde eigenschappen, maar in 't bijzonder eigen aan den boerenstand zooals krenterigheid, schraperig zijn, lompheid en onbeholpenheid en niet te vergeten de zucht om zijn werkelijke of vermeende rechten te nemen of te eischen zonder te letten op de gevolgen voor anderen, meestal zijn buren van hof en landerijen. Vandaar ook de spreekwijze "boeren zijn wringers". Om de benaming "peesteker" ook over te brengen op personen, die met dezelfde hoedanigheden zijn behept, is maar een kleine stap.

En hiermee "basta".

LOWIE VAN DORRUS MISTERS

Nieuwe Tilburgsche Courant - zaterdag 6 januari 1934

Lange jaren geleden bracht ik eens een bezoek aan een Tilburgs huishouden in den Kaojen Hoek, nu Hoekschestraat, achteraan Groeseind. Dat gezin bestond uit man, vrouw en een paar groote kinderen. Daar was nog aanwezig een manneke, een 65-jarige, ik denk een huisweverke, die luisterde naar den naam van Janeke. Janeke had die avond al goed "gepruufd" maar was niet veel gewend. De "snevel" was toen goedkoop, kostte maar 15 cent per maatje. "Janeke," zegt de baas des huizes, "lust er nog eene?" "Neeje, bruur," zegt Janeke, "ik gao naar Siberië!" Als een oud-Tilburger van "Bruur" begint, dan "helpt hem dauwen", net als bij ons te land: Daar spreken ze over "Nefke". Houdt dan je knuisten maar in je zak gereed, om een goeie opd..... af te weren. Janeke werd naar buiten gelaveerd en op stap gezet; de baas kwam weer terug en zegt: "Zie zoo, die is naar Siberië!"

Ik zeg: "Dat is nog een heele tippel; ik heb altijd geleerd, dat Siberië in Rusland ligt." "Neen, Siberië is den Heikant, wij zijn hier de Turken en gij zijt eene Kaaibutter!" Toen brak me rechterklomp. Had ik toen geweten, dat men in '33 en '34 over Kaaibutter zooveel schrijven zou, dan had ik aan dien man wel uitleg gevraagd. Lange jaren is die goede man nu al naar betere gewesten vertrokken, waarvoor ik hier aan 't station geen kaartje kan bekomen.

2^e Bedrijf:

Vele oude Tilburgers zullen wel weten, dat hier vroeger een Heikantsche en een Hasseltsche "schuit" bestond. Bestuur bekend, maar geen namen noemen, Bartje. Die schuiten "zeilden" in den winter veel naar de stad (in den zomer was dat minder, omdat de burgers 's avonds op een stoel aan de deur zaten, om te genieten van de avondlucht). Die "schuiten" hadden gewoonlijk "den eersten aanleg" bij Huub de Leeuw op 't Ven, nu Piusplein, en van daar ging het naar Kees Maas, een goede oude Tilburger. Daar vielen nog wel eens klappen. Die danszaal is later overgenomen door Frans Elissen. Frans was een man, die slag had van optreden, die had tusschenbeide een halven meter van een oude gordijnroede onder de toonbank staan en daar hadden de heeren respect voor.

Maar wat is nu het geval? Ik passeerde 's avonds de Stevezandsche straat. Ik liep door de Piusstraat en daar komen van de richting Kees Maas twee jongens aangeloopen, de eene zijn linkerhand aan zijn hoofd. Ik hoor z'n kameraad tegen hem zeggen: "Ge heddet genog is 't nie?", terwijl de andere antwoordt: "Nou, maar ik zal die verd.... kaaibutter wel krijgen!" Ik had toen geen zin om aan die jongens meer uitleg te vragen.

Ik denk, vriend Misters, dat de naam Kaaibutter al onder de regeering van burgemeester Suijs heeft bestaan. Wij moeten onze oude Tilburgers eens opzoeken. Er is er nog eentje in 't leven, en dat is onze oom Kees Smulders, die vroeger veel aan folklore heeft gedaan. Ik hoop dat deze regelen onder de oogen van Kees Smulders komen en dat wij binnen enkele dagen van hem eenig licht over de Kaaibutters mogen ontvangen, dit is de wensch van

MOOS

Nieuwe Tilburgsche Courant - donderdag 11 januari 1934

Mijnheer de Redacteur,

Als oud-Tilburger lees ik steeds met graagte in uw prettig blad, dat mij nog geregeld wordt toegezonden, de prettige debatten, die over het verleden van mijn geboorteplaats daarin gehouden worden. Misschien is het daarom niet verkeerd indien ik het mijne ook eens mededeel over de "Kaaibutters". Voor de heeren, welke het onderwerp behandelen en misschien mijn naam gaarne zouden weten, is dit laatste geen bezwaar. Zij kunnen hem bij de Redactie krijgen.

"Kaaibutters en Turken", ziedaar twee partijen, die ook in onze schooljaren bij Monsieur Borsten op den Heuvel elkaar geregeld in 't vaarwater zaten. Toen na het overlijden van Mr. Borsten Monsieur Verschuuren met de school verhuisd was naar de Langestraat, is deze partijschap meer gaan luwen, maar in dien tijd op den Heuvel moesten wij Turken, die daar school gingen, en slechts een kleine minderheid vormden, het nogal eens kennen. Daarbij kwam ook nog, dat de bewoners van de Veldhoven (in de vijftiger jaren der vorige eeuw werd onze buurt "de Locht" genoemd) eigenlijk tusschen twee vuren stonden. Immers bij de "Kaaibutters" werden wij onherroepelijk ingedeeld onder "de Turken" terwijl de inboorlingen van het Goirke ons, de Veldhovenaren, maar slechts in sommige gevallen als een der hunnen, dus als Turk beschouwden. Had er een veldslag plaats tusschen de "twee nationaliteiten" en de Goirkenaren hadden onze knuisten noodig, dan waren wij Turken; konden zij echter de "stadschen" of die van 't dorp den baas, dan mochten wij niet medejubelen in de victorie; wij waren dan maar "halve Turken" en werden dan niet meegeteld.

Dit liet zich ook duidelijk zien aan de Katechismus. Wij Veldhovenaren gingen bijna allen school bij Meester Vingerhoets, die van 't Goirke naar de Fraterschool, waar nu de Pastorie staat van 't Goirke, en dan hadden wij met ons klein handjevol het voor en na de Katechismus hard te verantwoorden. Als Mijnheer Van Iersel of Mijnheer Van den Boer de Katechismus deden, dan liep het nog al goed af, doch Mijnheer Bots, die assistent was bij Deken Van de Ven totdat Mgr. Bots, zijn neef, Pastoor werd, en Mijnheer Sprangers hadden niet zoo'n groot ontzag en dan kregen wij slaag als raapkoek. Ik ging tenminste nog al eens met schrik naar de Christelijke leering!!

Wat "Moos" in de N. Tilburgsche Courant schrijft, dat de Kaaibutters en Turken reeds onder Burgemeester Suijs hun strijdvanen zwaaiden, wordt ook als zeker vastgesteld door 't volgende. Toen, ik meen in 1892, zich aan de Veldhoven een bekend en alom zeer geëerd geneesheer als zoodanig vestigde in het huis thans bewoond door Mevr. de Beer-Eras, was er aan 't Noorden geen enkele apotheker. Wel was er omstreeks 1878 een apotheek gevestigd in het pand thans Gasthuisstraat 2, doch dat was van korten duur. Nu nam die geneesheer bij zich aan huis eene apotheker-assistente en liet die dame daar zijne recepten klaar maken, dus eene apotheek. Hiertegen kwam van zekere zijde verzet en deze kwestie moest worden uitgemaakt door een rechterlijke uitspraak. Nu werd mijn vader, geboren in 1827, opgeroepen om te verklaren dat in zijn jeugd, dus zoo wat om en om 1840, de gemeente Tilburg was verdeeld in twee partijen Noord en Zuid, die zich noemden Turken en Kaaibutters en 's Zondags 's avonds nogal eens in gelederen tegen elkaar optrokken en dan op de Locht of bij de "Schijf" slaags raakten. Dit om aan te toonen dat het Goirke van ouds zich zelf een afzonderlijk dorp of gehucht beschouwde. 't Heeft den dokter niet geholpen; de apotheek moest gesloten worden, maar uit deze verklaring van mijn vader volgt toch, dat reeds lang vóór Burgemeester Suijs die partijen bestonden en dien naam droegen.

Wat nu mijn oordeel is over den oorsprong van "Kaaibutter", zou ik zeggen dat ik altijd gehoord heb, dat de Kaaibutters zoo genoemd werden omdat aan dien kant van de lijn keien (kaaien) lagen en in 't Turkenland die nog niet te vinden waren. Ik heb destijds ook in de Congregatie van Jongelingen in de Fraterskerk, Pater v.d. Langerijt, een geboren Tilburger, in een van zijn causerieën wel eens hooren zeggen: "Ja, aan gene kant van de lijn wonen de Kaaibutters, daar liggen keien." Zoodat die Eerw. Pater er ook zoo over gedacht zal hebben. Hoe het zij, ik heb het wel meer dan eens aan den lijve gevoeld, dat wij tegen het grootere aantal Kaaibutters niet waren opgewassen en van den anderen kant dat wij door de Turken in den strijd ook al niet zeer waardeerend behandeld werden.

Ik heb gemeend deze mijne jeugdherinneringen, die mij bij slot van rekening nog niet zoo onaangenaam stemmen, hierbij eens te mogen ophalen.

Uw trouwe lezer en oud-stadgenoot,

X

Nieuwe Tilburgsche Courant - vrijdag 12 januari 1934

Enkele dagen geleden vroeg ik door tusschenkomst van uw blad aan onzen vriend Kees Smulders om inlichting over bovengenoemd onderwerp. Maar helaas, ik denk dat Kees te oud wordt en aan die zaken niet meer doet. Nu lees ik gisterenavond in uw blad van: Uw trouwe lezer en oud-stadgenoot X. Mijn vriend Lowie van Dorrus Misters had dat ook graag vernomen. Maar helaas 't is niet zoo. Vriend X, u bent - volgens ik schat - ook zoo jong niet meer. Maar ik geloof, dat wij er ook nooit achter zullen komen, waar het woord "Kaaibutter" vandaan komt en daarom zullen wij er maar over zwijgen. Ik kan me wel indenken als u dit blad voor u hebt liggen en u leest die oude herinneringen uit uw jongensjaren, dat u dan nog jong opnieuw wordt.

Ja, vriend X, Pater van de Langerijt had wel gelijk, die kwam op voor zijn compagnie. Mijneer X, ik stelde me die tijd voor: de Kaaibutters was het 1^e bataljon, de Turken het 2^e, de Veldhoven (de Locht) het 3^e. Ik heb eens een Turk hooren zeggen - een die u ook nog wel zult kennen - als er bij Marinus van den Blerk aan den overweg een halve courant lag en die naar de Veldhoven waaide: het 3^e bataljon slaat op de vlucht, maar het 2^e zit in de loopgraaf en dat behaalde de victorie. Maar toch waren het maar halve Turken.

Vriend X, het moet u wel een genoegen zijn, daar u buiten Tilburg woont, te vernemen, dat het heden buitengewoon goed gaat. Tusschen Noord en Zuid is een prettige samenwerking (Zie Tilburg Vooruit). Één ding is maar jammer, vriend X, onze Minister heeft maar te weinig spie, maar anders was ons Noorden een 2^e Burgemeester waardig.

U, geachte Redactie, mijn innigen dank voor de verleende plaatsruimte en de groeten aan mijn vriend X van

MOOS

Nieuwe Tilburgsche Courant - zaterdag 13 januari 1934

Na mijn "basta" van de vorige week was het niet mijne bedoeling nog op "kaaibuters" terug te komen, maar na het nog eens overlezen der gewisselde stukken voel ik me verplicht daarover nog wel iets te zeggen, ook om amende honorable te doen tegenover den heer de Wijs.

Eerstens wordt "kaaibuter" en "kaaibuTTer" door elkaar gebruikt, zoodat de vraag van den heer de Wijs "Is nu kaaibuter oorspronkelijk kaaibotter geweest en hebben de Tilburgers er in het idioom van de plaats kaaibuter van gemaakt?" met ja dient te worden beantwoord. Zooals ik reeds schreef, hebben we voor botten buTTen, en buTTen en buTen wordt door elkaar gebruikt. Tweedens: Het buter van kaai zou niet hetzelfde zijn als buter van ketel? M.i. heeft de heer de Wijs gelijk, wat volgt uit het voorgaande.

Maar wat ik als mijne meening heb gegeven, dat "kaaibut(t)er" keilegger beteekent, komt daardoor nog beter tot zijn recht. Wel wordt de kei bij het leggen behamerd, maar dit hameren is van een heel ander soort als het hameren van een ketellapper en is zuiver een aanstooten met den hamer al naar gelang noodig van boven, op zijde of van onder, wat botten (butten) genoemd wordt en waar het woord kaaibut(t)er de persoon aanduidt, die de werking butten verricht, kan het niet anders of de keilegger is bedoeld. Spelen met keien kan niet bedoeld zijn, dan waren het de keien zelf die elkaar botten en zou dus de naam geweest moeten zijn "butterkaaien".

Aan den schrijver der Folklore-artikelen verklaarde ik 21 Dec. jl. boudweg, "dat de Tilburger de ui-klank in zijn dialect niet vervangt door "u". Over het algemeen kan het waar zijn, maar toch betrapte ik me dezer dagen op een uitzondering. Op een kaartavondje sprak hij die aan de winnende hand was, het eerst van uitscheiden en naar huis gaan. En wat kreeg ik te hooren: "Zeker, nou wil ie mee de 'buut' gaon loopen." Gelukkig heeft dit "buut" met het bestreden woord niets te maken. Voor mij is de beteekenis hiervan duidelijk geworden en wat zegt vriend de Wijs? Zijn we het nu eens?

Nog een enkel woordje aan de vrienden Moos en oud-stadgenoot X. U schrijft beiden over den ouderdom van den naam "Kaaibuters" en noemt den tijd van Burgemeester Suijs en daarvoor. Maar hebt ge dan in ons lijfblad van 14 Dec. jl. niet gelezen, dat de heer de Wijs uitgezocht heeft, dat de naam dateert van omstreeks 1680, toen in Tilburg den eerste keiweg in de Heuvelstraat werd gelegd. En als die zooiets vertelt, kunt ge er op aan, want in oude paperassen snuffelen is 'm toevertrouwd.

LOWIE VAN DORRUS MISTERS