Opgravingen naar
kasteel van de Hasselt op til?
Het
Nieuwsblad van het Zuiden - dinsdag 19 april 1977
Het
Tilburgs kasteel op de Hasselt blijft intrigeren.
Met nog heel wat vragen, die sommigen graag zouden
zien opgelost! Verheugend is het daarom, dat er
thans overleg gaande is over de mogelijkheid tot het
doen van opgravingen in de Van Bijlandtstraat. Als
het zover mocht komen, zouden daarbij interessante
aspecten van Tilburgs nog tamelijk duister
middeleeuwse verleden aan het licht kunnen komen.
Dit alles blijkt uit een artikel van Martin de
Bruijn in het jongste nummer van "Actum
Tilliburgis", het tijdschrift van de Heemkundekring
"Tilborch". Het onderzoek zal worden toegespitst op
de vraag, wat er ter plaatse rond 1450 gestaan heeft
voordat daar in 1858 het achttiende-eeuwse landhuis
van Van Hogendorp plaats moest maken voor de fabriek
van Pessers. Dit landhuis wordt door de gemeente wel
aangeduid als het "kleine kasteel". Van dit huis
zijn, voor zover bekend, geen afbeeldingen aanwezig
al weet men wél hoe de situering was.
Niet in water
Dat
landhuis stond niet IN het water maar op een eiland
in een ongeveer vierkante vijver of gracht. Dit kan
een belangrijk gegeven zijn omdat de bebouwing, die
aan het landhuis voorafging wél in het water heeft
gestaan. Dit blijkt uit de bekende gravure van H.
Cause uit 1696, een romantische afbeelding, die men
nogal graag als "Kasteel van Tilborg" afbeeldt en
die ook in de handel is. Men heeft hier met heel
iets anders te doen dan met het jongere landhuis.
Afgezien van enkele barokachtige elementen maakt dat
oude kasteel een massieve, op verdediging afgestemde
indruk. Toch moet dit kasteel nagenoeg in de 17de
eeuw tot stand zijn gekomen. Dat was in een periode,
waarin de krijgskundige betekenis van dit soort
bouwwerken vrijwel geen betekenis meer had. Ze waren
niet meer tegen kanonvuur bestand. Volgens een
belastingkohier van 1600 wordt een "cleyne omwaterde
huysinge" door belegerende troepen platgebrand. De
Heer was toen echter wel wat aan het opbouwen
gegaan. Dat moet dan - volgens de auteur - het begin
zijn geweest wat de bekende gravure afbeeldt. Maar
daarmee hebben we dus nog niet het "oorspronkelijke"
kasteel bij de kop.
"Steenen Camer"
De
oorlogsverwoesting van de in 1600 vermelde huizing
vond plaats op 29 juni 1581. Al weer jammer genoeg
bestaat van dit gebouw geen afbeelding en een
plattegrond ontbreekt evenzeer. Het fascinerende nu
is, dat er in 1450 op de Veldhoven al een "steenen
camer" blijkt te bestaan. Hiermee werd "het kasteel"
aan de Van Bijlandtstraat bedoeld. Dit blijkt uit
een acte van 1557. Die heeft het over "'t slot aan
de Velthoven neven Pijlijserhoeve". In andere acten
wordt die "steenen camer" op de Klein-Hasselt
geplaatst. Het ziet er naar uit, dat ze zo ongeveer
lag op de grensscheiding van de herdgangen Hasselt
en Veldhoven. Er dient derhalve naar een oudere
oorsprong van een kasteel daar ter plaatse gezocht
te worden dan in vroegere publicaties is
gesuggereerd. O.a. zou men kunnen denken aan de
sterkte ("munitio"), die de hertog van Brabant in
1222 in zijn vrijgoed Tilburg van de bisschop van
Utrecht in leen hield. De ligging van deze burcht is
namelijk nog steeds niet definitief vastgesteld,
ondanks verschillende pogingen daartoe. Zo men ziet
valt er daar aan de Van Bijlandtstraat historisch
nog wel wat te kluiven. Laten we nu maar hopen, dat
de mogelijkheid daartoe ook geopend wordt.
Zondagsschool
Met
een geheel ander onderwerp houdt C.J. Weijters zich
bezig. Dat is "De zondagsschool te Tilburg in de
19de en 20ste eeuw". Niet vreemd, dat de schrijver,
als oud-onderwijsman, zich hiervoor interesseert.
Het is een nogal uitgebreide en gedocumenteerde
studie geworden, waarin allereerst wordt stilgestaan
bij de tijd en de wijze, waarop de zondagsschool in
Tilburg tot stand kwam in 1836. Als de grote
leerkracht daarvan komt de onderwijzer J. Heer naar
voren. Opzet was de in de fabrieken werkende jeugd
door gratis onderwijs "tot nuttige en beschaafde
wezens in de Maatschappij op te leiden". Oprichter
ervan was pastoor Zwijsen.
Als
hedendaagse Tilburger klappert ge wel wat met uw
oren bij het horen, dat die scholen zo'n groot deel
van de zondag in beslag namen. Er werd des morgens
om half negen begonnen en men ging voort tot 10 uur
om nog op tijd naar de mis te kunnen. Des middags
was er les van twee tot drie uur. Ook hier dus weer
een bewijs hoe de tijden veranderd zijn!... Dat
naast Johan Heer ook de zusters en fraters van
Tilburg bij die scholen hun partij geblazen hebben,
spreekt vanzelf. Na een bestaan van tachtig jaar
zijn de scholen in Tilburg verdwenen. Behalve het
ontstaan belicht de studie achtereenvolgens de
inrichting, de omvang en maatschappelijke betekenis,
het succes in Tilburg tegenover mislukkingen elders,
de stap van zondagsschool naar avondschool en ten
slotte het reilen en zeilen van dit soort onderwijs.
Opgravingen Goirle
In
een derde artikel van de hand van in archeologische
kringen bekende G. Beex ziet de lezer zich
geconfronteerd met "Sporen uit de IJzertijd te
Goirle". Dat gaat dus over de te Goirle gedane
opgravingen en archeologische vondsten. Een aantal
hiervan wordt nauwkeurig beschreven. Het betreft
onderzoekingen in de Tobias Asserlaan, "de Hoge Wal"
op de Abcoven, het Hoogeind langs de Rielse Dijk
(Urnenveld) en Het Ven.
Het
overige deel van "Actum Tilliburgis", dat als steeds
weer van toelichtende tekeningen is voorzien, wordt
gevuld met kringactiviteiten. Alles bijeen veel
lezenswaardigs van stad en streek in dit nummer.
PIERRE VAN BEEK