Wegwijs in het Tilburgs gemeentearchief
Het
Nieuwsblad van het Zuiden - donderdag 11 maart 1976
"Ik
zou niet graag willen, dat iemand kan vermoeden welk
leed mijn moeder is aangedaan"... Met deze woorden
schonk, op het einde van de vorige eeuw, een oude
dame aan een Tilburger een doos familiepapieren, die
de gegevens van een toen al 100 jaar oude
familietragedie van Tilburgers verborgen. Er is met
de nodige terughoudendheid uit gepubliceerd totdat
het verhaal plotseling werd afgebroken op het
moment, dat de dramatiek zich in Tilburg scheen te
gaan ontwikkelen... Hoe wij dat allemaal weten? Dat
vonden we, een aantal jaren geleden, in het
Tilburgse gemeentearchief. En daarmee zijn we dan
meteen op een wat spectaculaire manier beland waar
we zijn willen: De betekenis van het Tilburgs
archief.
Een
ontdekking van dit archief op geheel ander gebied
was o.a. het feit, dat Vincent van Gogh een paar
jaren van zijn jeugd in Tilburg doorbracht, daar aan
de Rijks H.B.S. studeerde en woonde aan het St.
Annaplein. Voor onze stad een feit van
cultuur-historische betekenis, want ieder, die zich
in de toekomst geroepen voelt een biografie over Van
Gogh te schrijven, zal daarbij niet om Tilburg heen
kunnen. De ontdekking leidde ook tot het aanbrengen
van een bronzen gedenkplaat op Van Goghs woning aan
het St. Annaplein.
Het
woord "archief" roept wel eens verklaarbare maar
daarom nog niet juiste associaties op, waarbij
lijvige folianten, moeilijk te ontcijferen schrift,
een muffe geur en stof van eeuwen een hoofdrol
spelen. De werkelijkheid in Tilburg is evenwel heel
anders. Méér nog dan voorheen komt dit tot
uitdrukking na de in de laatste tijd plaatsgehad
hebbende uitbreiding en reorganisatie. Het is er
ruim, royaal en luchtig - daar onder in het
souterrain van het Paleis-raadhuis. Tot de
misvattingen behoort eveneens de gedachte, dat zo'n
gemeentearchief uitsluitend ten dienste zou staan
van de gemeente zelf en verder... nou ja, voor een
kleine kring van "elite". Min of meer deskundigen in
de dingen, die des archiefs plegen te zijn... Dat
klopt al evenmin. Het gemeentearchief staat open
voor iedereen, voor de hele gemeenschap en is gratis
toegankelijk. Uiteraard richt het zich in de eerste
plaats op alles wat direct Tilburg aangaat. Daarover
vindt ge documentatie op ruim terrein. Het
verrassende is, dat ons archief ver over zijn
grenzen heenreikt en daarom veel wetenswaardigs
bevat over de Tilburg omringende dorpen en door het
bezit van allerhande naslagwerken en reeksen van
tijdschriften ook nog zijn "tentakels" naar
landelijke contacten uitstrekt. Maar allereerst
vormt het dan toch een rijke bron voor locale en
regionale historie.
"Dus
je moet toch wel deskundig zijn om er wat aan te
hebben? Om er de weg te vinden?" horen we al
mompelen. Kijk, ook dat is weer eens niet waar al is
enige deskundigheid op bepaald terrein een niet te
versmaden winstpunt. Historie omvat evenwel zulk een
breed gebied, dat daarop de leek gemakkelijk iets
van zijn gading vindt voor zinvolle en
tegelijkertijd boeiende bezigheid. Onze gedachten
gaan daarbij dan uit naar het detailonderzoek - het
speurwerk bij uitstek voor de amateur - omdat deze
gewoonlijk direct bij de bron zit en de specialist
of vakman graag gebruik maakt van de zo ter
beschikking gekomen gegevens, die ook voor hem
onmisbaar zijn. Om nu eens een paar van die
detailonderwerpen te noemen: verzameling van
gebruiken en gewoonten van de streek, plaatsnamen,
boerderijnamen, veldnamen, waterlopen,
boerderijvormen, gebruik van de grond, leefgewoonten
enz.
Zo begint het
Wie
hier in het begin schuchter induikt, doet spoedig de
verrassende ontdekking, dat de ware eetlust al
etende ontstaat zoals de Fransman dat zegt. Er
openen zich nooit eerder vermoede perspectieven. Er
duiken links en rechts allerhande vragen op, die de
nieuwsgierigheid prikkelen. Haast ongemerkt eet men
zich in een rijstebrijberg zodat het nodig wordt
zich beperking op te leggen om niet verdwaald te
geraken. Maar ge kunt altijd met een korte notitie
"tot later" reserveren. Zulk een onderzoek wordt
boeiender naarmate ge meer "ingeschoten" raakt en
kan zelfs tot een met veel hartstocht beoefende
hobby uitgroeien. Vraag dat maar eens aan hen, die
zich bv. bezighouden met genealogisch onderzoek. Dat
is het uitvissen van familiestambomen en
kwartierstaten. Het gaat hier om een liefhebberij,
die in steeds stijgende mate beoefenaars trekt. Ook
in Tilburg is dit het geval. Vooral wanneer ge van
een echt Tilburgs geslacht stamt, kunt ge voor dit
doel in ons gemeentearchief aardig uit de voeten.
Het
is ondoenlijk om ook maar enigszins bij benadering
een beeld te schetsen van het in Tilburg beschikbare
materiaal. Het gevaar van een dorre opsomming
trotserend geven we enige, allemaal voor de
plaatselijke en regionale geschiedenis, belangrijke
punten. Ge vindt er: kronieken, jaarboeken,
levensbeschrijvingen, dagboeken, memoires, losse
gebeurtenissen, oorkonden, notulen, testamenten,
contracten van koop en verkoop, huur en verhuur,
bevolkingsregisters, trouwboeken, doopboeken,
begrafenisboeken, leenregisters, schepenprotocollen,
verpondingsregisters, rechtspraak enz. Ook zijn er
topografische afbeeldingen zoals oude landkaarten,
prenten, tekeningen, ansichtkaarten, foto's en
boeken, heel veel boeken en allerhande brochures
plus leggers van de Tilburgse kranten. Om maar eens
een paar dingen te noemen.
Doodeenvoudig
Misschien zijn er nu wel mensen, die dit alles heel
attractief - zo niet verleidelijk - vinden, maar...
"Het is in het Paleis-raadhuis te doen. Daar zetelt
in alle waardigheid de Magistratuur met een
hoofdletter... Je komt daar alleen bij officiële
gelegenheden... Ik weet van niets!... Ik weet niet
hoe ik dat moet aanpakken, hoe ik moet beginnen? Sta
ik er niet te kijken als een kat in een vreemd
pakhuis?"... Zo gaan wellicht de gedachten. Geen
nood! Alles doodeenvoudig! Je stapt gewoon op een
goede dag binnen door de deur van het souterrain aan
de kant van het voormalige Willemsplein, dus onder
het bordes. Je komt in een hal en ziet links een
deur met het bordje: "studiezaal". Die ga je binnen
en vindt daar onmiddellijk achter een hoge balie een
vriendelijke mijnheer of juffrouw. Daaraan vertel
je, wat je nu graag eens zou willen uitzoeken. Zij
zeggen welk materiaal daarover beschikbaar is en
brengen het in de kortste keer bij je, nadat je
inmiddels op hun uitnodiging hebt plaatsgenomen aan
een van de tafels in die moderne en goedverlichte
leeszaal. Nou, dan begin je maar prinsheerlijk en in
alle rust te snuffelen, te noteren en te studeren
net als de andere aanwezigen. Je moet het dan verder
wél zelf doen.
Het
parool luidt hier: zelfwerkzaamheid. Maar dat sluit
niet uit, dat een ambtenaar altijd bereid is u
verder de weg te wijzen en zonodig een methode aan
de hand te doen om volgens "klassieke" weg tot uw
doel te komen. Die weg kan dan wel eens een hele
lange blijken maar als ge over voldoende tijd
beschikt, betekent dat geen bezwaar. Geleidelijk aan
leert ge de gang van zaken kennen, ge krijgt steeds
meer plezier in de u zelf vrijwillig opgedragen
taak, raakt er zelfs door geïntrigeerd. Uw ervaring
groeit met de dag en na verloop van tijd krijgt ge
zelf routine. Niet alleen op het beperkte terrein
van uw bescheiden start, maar misschien durft ge nog
wel eens een hogere greep te wagen. Van het een komt
het ander. Zonder het eigenlijk zelf te merken, zijt
ge ingelijfd geraakt in dat merkwaardige gilde van
amateuronderzoekers en "archiefclientèle". Dat
"lidmaatschap" laat ge u dan niet meer gemakkelijk
ontnemen.
Ook "curiosa"
Misschien komt de hierboven gegeven
materiaalopsomming wat "plechtig" over. Weet dan,
dat er hele partijen boeken en geschriften te
raadplegen vallen, die verduiveld leuke dingen
bevatten. Over Tilburg, omgeving en nog wel verder
ook. Je hoeft werkelijk niet met een uitgestreken
gezicht over perkamenten folianten gebogen te
zitten. Er is veel "curiosa". Juist ter illustratie
daarvan startten wij dit artikel op de manier zoals
dat geschiedde. Maar er zat toch ook nog een
bijbedoeling achter. We hebben namelijk enige reden
om aan te nemen, dat de doos met familiepapieren,
waarvan hierboven sprake was, zich vermoedelijk nog
altijd in Tilburg bevindt. Maar waar? Kan iemand ons
op het spoor zetten? Het verhaal gaat over twee
meisjes van een Tilburgs emigrantenpaar naar
Duitsland. Beide ouders stierven daar te
Grevenbroich aan de pokken, zodat de kinderen
verweesd achterbleven in een vreemd land, waar zij
geen contacten hadden. Op eigen gelegenheid zijn de
twee per postkoets naar Tilburg gereisd. Een heel
avontuur in die dagen! Zij namen hun intrek in hotel
"Den Engel" in de Zomerstraat en hadden documenten
bij zich. Bij haar gang naar de Heikese kerk werden
zij gevolgd door een man, die méér dan gewone
belangstelling voor de twee toonde. Hier is de
geschiedenis afgebroken. Wie levert het vervolg?
PIERRE VAN BEEK