CUBRA

INHOUD PIERRE VAN BEEK
HOME 
BRABANTS
KUNST
FOTOGRAFIE
TEKSTEN
AUTEURS
AUDIO
SPECIAAL

PRINT

Pierre van Beek - Heemkunde-artikelen

 redactie: Ben van de Pol

 

Baarle-Nassau, merkwaardigste dorp van heel Nederland

Het Nieuwsblad van het Zuiden - zaterdag 1 juni 1968

We zitten er met de neus te dicht op en realiseren ons daarom niet voldoende wat voor een extravagante curiositeit er op 18 km van Tilburg verwijderd te beleven valt. Iedereen bij ons kent de tweelinggemeente Baarle-Nassau en Baarle-Hertog, weet dat het met de landsgrenzen aldaar zonderling is gesteld, dat de sigaretten op het Belgische deel 20 cent goedkoper zijn, maar verder neemt men de situatie voor kennisgeving aan. En toch: waar in Europa zult ge 'n streek vinden, waar twee landen zoals een ingewikkelde kunstknoop door elkaar gehaspeld zitten als met de twee "Baols" het geval is? Ruim een dertigtal stukjes Belgisch territoir liggen op de meest willekeurige wijze uitgestrooid in de Nederlandse gemeente Baarle-Nassau. Al die losse brokjes samen, die enclaves genoemd worden, vormen de Belgische gemeente Baarle-Hertog, waartoe - om de zaak nog wat gecompliceerder te maken - ook een deel van het binnen de gewone Belgische staatsgrens liggend gebied van Zondereigen gerekend wordt. Deze situatie heeft wonderlijke consequenties, waarbij voor de niet-ingewijde het meest opmerkelijk is, dat men er nooit in is geslaagd aan dit reeds eeuwen bestaande anachronisme een einde te maken.

 

Door de hierboven aangegeven toestand heeft de dubbelgemeente een karakter gekregen, dat waarschijnlijk zijn weerga niet vindt. En laten we er maar direct aan toevoegen, dat het een plezierig karakter is van een geheel eigen sfeer. Voor de nauwkeurige waarnemer zou men zelfs ook nog van een dubbelsfeer kunnen spreken. Hoe ingewikkeld de Nederlandse en Belgische gemeente ook door elkaar gehutseld zitten, er is toch onderscheid te proeven, dat ge niet uit de verschillende huisnummers behoeft te puren.

Baarle-Nassau, dat altijd aanzienlijk meer inwoners heeft geteld (momenteel zijn het er 4.900) dan de Vlaamse zustergemeente, pakt al direct goed uit met zijn centrum, dat Singel heet. Het is een met lindebomen beplant plein met in het midden een van 1809 daterende door vier hardstenen zuilen omgeven dorpspomp. Ze is thans buiten functie, maar zelfs in de naoorlogse jaren konden de omwonenden hier nog water halen. Eerst in 1956 heeft Baarle zijn waterleiding gekregen. Thans vervult de pomp - hoewel een obstakel voor het moderne verkeer - eigenlijk juist een taak om dit verkeer in goede banen te leiden. Daarnaast is zij echter vooral een decoratief element, dat mede sfeerbepalend is voor het dorpsplein. Redenen waarom we ze er niet graag zouden missen.

 

Terrassen

"Baal" zou echter niet "Baal" en de Singel niet de Singel zijn, indien er de drie grote caféterrassen ontbraken. Zulke terrassen in zo'n kleine plaats betekenen alleen reeds een unicum. Het moderne gemeentehuis met gebrandschilderde ramen, trap en torentje doet het uitstekend in dit geheel, waar de katholieke kerk van Baarle-Hertog een dominerende afsluiting in het zuiden vormt. Geteisterd door de oorlog is deze kerk weer gerestaureerd verrezen.

Het is een fraaie kerk, 'n stuk oprechte, eerlijke Kempische bouwkunst zonder tierlantijnen. Alleen op de merkwaardig gevormde toren heeft de architect wat speelsheid uitgeleefd, Baarle-Hertog ook daarmee een curiosum bezorgend. Een laag, stenen muurtje met goed onderhouden gazon lijnt het kerkcomplex af. De kerk ademt rust en ingetogenheid en ook in het modern aangepaste, lichte interieur handhaaft zij het karakter van haar uiterlijk gezicht. Onder de verschillende houten beelden kunt ge in de linkerzijbeuk een bijzonder fraaie madonna met kind bewonderen.

Vóór de toren langs, wandelend naar de Kerkstraat, voelt ge u opeens verplaatst in een ander wereldje. Dat is België. Als er niets anders was dan het gemeentehuisje, zou het zich al verraden. Het is een klein, popperig raadhuisje met een pui: een trap links en een trap rechts met daartussen het bordes, waar weleer belangrijke besluiten werden afgekondigd.

 

Huwelijksbelofte

Op het mededelingenbord rechts van de pui leest ge namen van hen, die het voornemen hebben een huwelijk te gaan wagen. Daar hangen ze naast en onder elkaar, de akten "van bekendmaking van huwelijksbelofte": "De ambtenaar van de burgerlijke stand van bovengenoemde gemeente maakt bekend op zondag ..... (die dag is voorgedrukt en de datum apart ingevuld) negentienhonderd (voorgedrukt) ..... (jaar apart ingevuld) te 10 uur voormiddag, dat huwelijksbelofte bestaat tussen ..... (volgen namen en gemeente van huwelijksvoltrekking)." Het interessante lijkt ons, dat de minnenden van Baarle-Hertog hun huwelijksbeloften altijd op zondag en uitgerekend om 10 uur doen. We zouden er een lief ding voor over hebben te weten op welk uur van ons bestaan wíj een "huwelijks belofte" gedaan hebben...

Gemoedelijkheid straalt er van het Kempische Curiosahuis in de Pastoor de Katerstraat. "Kom gerust mar evekes binnen kijke", luidt de uitnodiging. Er hangt een knots van een koperen bel met klepel en een stuk touw eraan naast de deur. Voor wie niet mocht weten wat het heeft te beduiden, dient het aan duidelijkheid niet te wensen overlatend bijschrift: "Hiermee kunde ons roepe"... "Roept" ge niet, dan komt er tóch iemand...

 

Pastorale rust

Het verrassende van het samengesmolten zijn van de twee Baarles ligt in een abrupte overgang van het drukke gedoe op de Singel en de pastorale rust van de Belgische Kerkstraat, die in de ban zit van het meditatieve van de kerk. En het kan er druk zijn op de Singel op mooie doordeweekse dagen, maar vooral op de zaterdagen en de zondagen als de zon van het zuiden op de geel-zwarte stoelen van de terrassen schijnt. Ook bij somber weer vindt ge hier wel een of andere dagenmelker of levensgenieter achter het glas van de waranda van "De Engel". Er is altijd wel een vreemdeling, die in Holland wil zitten terwijl zijn benen in België staan, want dan kan hij straks thuis sterke verhalen vertellen, die niet eens opverdreven behoeven te zijn.

Het terras van het naast "De Engel" gelegen café en de gelagkamer worden door de grens over twee landen verdeeld. Geschilderde strepen over de spiegelruit vertellen het precies. Weliswaar staat het biljart aan de ene kant van "de meet", maar als de jongens van de televisie komen, wordt het graag een eindje verschoven, opdat de kijkers kunnen zien hoe hier op het groene laken de ballen van het ene land in het andere rollen... Als er gewoon gedaan wordt, is het echter al gek genoeg, want dan wandelen de spelers al biljartend het ene land in en het andere uit zonder dat er douane aan te pas komt... Zulke situaties betekenen voor de twee "Baals" een kostelijk bezit.

Geen wonder dat reisondernemingen een omwegje over "Baal" met hun bussen de moeite waard achten. Het is er daar erg leuk winkelen. Wel even uitkijken, waar je binnenstapt. Ook op de Singel. Het kan gebeuren, dat de sigaretten daar aan de ene kant twee dubbeltjes duurder zijn dan op het hoekje aan de tegenover gelegen zijde. "Ja, maar het is hier Hollands", zal de winkelierster ter verontschuldiging aanvoeren... Hoe dat gaat met zulk een buitenlandse concurrentie naast de deur is een van de vele problemen, die de Baarlenaren zelf wel oplossen. We hebben althans niet de indruk, dat ze er veel van wakker liggen...

Het Baarle van de Nassaus en het Baarle van den Hertog doen verschillende dingen samen en staan tegelijkertijd op hun zelfstandigheid. Liefst baas in eigen huis, luidt het parool. Daarom bezit ieder zijn eigen kerk, zijn eigen pastoor, gemeentehuis, scholen, brandweerkazerne, kermis, processie, autozegening, elektriciteit en geld... Guldens aan de ene, frankskes aan de andere kant! Minstens één keer blijken ze toch hun pastoor gedeeld te hebben. Tegen de muur van de Hertogse kerk staat een oude grafzerk, die vermeldt: "Rustplaats van de Zeereerwaarde Heer Johannes van Dijk, geboren te Teteringen 11 mei 1752. Sedert 1794 pastoor van Baarle-Hertog en Nassau. Overleden 20 dec. 1828".

 

Verstand vóór chauvinisme

Gezond verstand blijft echter wel baas over chauvinisme. Nassau zorgde ervoor, dat de twee gemeenten één waterleiding kregen. Hertog bracht een prima riolering met een zuiveringsinstallatie tot stand voor beide. Het lozen moest dan echter wel op een beek van Nassau mogen geschieden. Het mocht! Als het om de nummering van de huizen gaat, vertoont ieder zijn eigen gezicht. Zeer ten gerieve van de vreemdeling, die aan de huisnummers dus ieder moment kan zien of hij in Nederland of België staat. Baarle-Hertog heeft witte plastiekplaatjes met zwarte cijfers en links een opgeplakt strookje papier in de Belgische kleuren. Baarle-Nassau doet het met emaillen nummers: links een smalle streep rood, een breed wit middenvak met blauw cijfer en rechts daarnaast weer een smalle streep blauw.

Hoe duidelijk ook, we raakten toch in een Baals avontuurtje verzeild, toen we aan een nummer in de Molenstraat klopten. Verbaasde, niet-begrijpende gezichten wederzijds! "'t is hier Hollands. Dan moet ge zeker op Bels zijn!" "Bestaan hier in de Molenstraat dan twee keer dezelfde huisnummers?"... Dat klopte. Er zijn zelfs méér dezelfde. We moesten nog even de grens over. Aan de andere kant van de straat... Dit alles betreft nu nog maar het centrum. De gemeente Baarle-Nassau omvat echter ook nog een aantal buurtschappen. Nijhoven met de Sint Salvatorkapel is alleen reeds een historisch hoofdstuk apart. Schaluinen met reputatie uit de laatste jaren, Tommel, Bedaf, Reth, Oordeel, Strumpt, Ulicoten, Loveren, Castelré en tal van andere. Merkwaardige, oude gedegen namen, die door de eeuwen gewandeld zijn en het leven hebben gehouden.

 

Loveren

De twee laatstgenoemde verdienen enige nadere beschouwing. Loveren aan de weg naar Ulicoten (in onze jeugd hoorden we wel eens van Uilecoten praten, wat al iets minder vreemd klinkt!) is eigenlijk een dorpje op zich. Het centrale punt vormt een typisch, driehoekig Frankisch pleintje met een gerestaureerde oude pomp in het midden. Het is met bomen beplant en afgesloten, omdat het tot hertenkamp werd ingericht. Desalniettemin een mooi voorbeeld van een oude brink, zoals we die wel vaker in Kempische dorpen aantreffen.

Op Loveren heeft ooit een slotje gestaan, dat bewoond werd door schout Verelst. Het huidige kleinood van deze buurtschap vormt de vroegere herberg "De Zwaan". Dit eerbiedwaardige huis trekt reeds direct de aandacht doordat het een bovenverdieping bezit, waarin vijf vierkante ramen met kleine ruitjes naar de brink kijken. Ook de deur met aan weerskanten twee ramen met luiken spreekt door een koperversiering in het midden van een zekere beheerste deftigheid. Het is het oudste huis van Baarle-Nassau met zijn 363 jaar. Loveren was weleer dan ook het belangrijkste deel van de gemeente. Boter- en veemarkten werden hier op de brink gehouden.

 

Frappant voorbeeld

Het huis in kwestie is wel het meest frappante voorbeeld van een woning met "dubbele nationaliteit". De grens loopt hier midden door de gang. Dat heeft zijn consequentie gehad voor de huisnummering. De linker deurstijl draagt een Belgisch en de ander een Nederlands nummer. Beide komen uiteraard niet met elkaar overeen. Deze situatie was al in de 16de eeuw aanwezig. De westelijke helft van de woning met de schuur is Nederlands, de oostelijke Belgisch. Het huis wordt thans bewoond door de Belgische familie J. Mathijssen, die haar leven tussen Nederland en België verdeelt.

Om niet voor ongewenste verrassingen te komen staan verlangt zo'n bestaan van tijd tot tijd enig verstandig overleg. De familie slaapt in Nederland, wordt er gezinsuitbreiding verwacht, dan is het voor mevrouw Mathijssen op het laatste moment haastje-repje naar beneden en naar de kamer aan de andere kant om te bereiken, dat haar kind in België wordt geboren. Wie van plan is het tijdelijke met het eeuwige te verwisselen, dient ook wel op zijn "qui vive" te blijven en van te voren te weten of hij in België of Nederland wil sterven. Moeilijkheden zijn niet denkbeeldig, deze hebben zich in dit huis, enige tientallen jaren geleden, bij een sterfgeval metterdaad voorgedaan. Verder bezit het huis een reputatie omdat - zo gaat het verhaal - hier op de zolder aan de Belgische kant, met zijn befaamde kist en al, Hugo de Groot zou verborgen gezeten hebben, na zijn spectaculaire ontsnapping uit slot Loevestein.

 

Castelré

Ook het gehucht Castelré is vermeldenswaard. Wie een landkaart in de hand neemt, kan zien hoe het in een zak van het Nederlandse grensgebied zit ingesnoerd. Deze zak wordt aan de kant van Baarle bijna geheel dichtgeknepen, zodat er slechts 'n smalle toegang Nederlands gebied blijft. Rechts en links wordt de weg hier begrensd door Belgisch territoir. Castelré ligt tien kilometer van Baarle maar slechts enkele van de Belgische gemeente Minderhout verwijderd. Een gevolg hiervan was, dat deze buurtschap - evenals trouwens Ulicoten - een paar maal kandidaat voor ruilgebied is geweest als er weer eens een keer aan beide kanten van de grens aan de opheffing van de enclavesituatie werd gedokterd. Overigens steeds tevergeefs. Alles bleef zoals het was...

De kinderen van Castelré zijn de goedkoopste kinderen, die de Nederlandse gemeenschap kent. Er behoeft niets voor onderwijs te worden betaald, want... ze gaan in België op school en wel in Minderhout of in het ook niet zo ver afgelegen Wortel. Ook parochieel behoort Castelré tot België. De mensen gaan dus in Minderhout naar de kerk. De ligging in zo'n uithoek was ook oorzaak, dat Castelré lang op voor ons doodgewone verworvenheden van de moderne tijd heeft moeten wachten. Pas tien jaar geleden kreeg men er elektrisch licht uit... België. Pas een maand geleden kon men er opnieuw hoera roepen, omdat er waterleiding... uit Nederland kwam.

 

Zand op vloer

Staminees had Castelré wel eerder, want ge ligt niet voor niets tegen "den Bels" aan. Er zijn er maar liefst twee. Op "de rand van Holland" kunt ge bij de Belg Ment Snoeys terecht voor uw pintje. En ge zijt daar dan in het enige café van Baal en misschien wel de verre omtrek waar de vloer nog met zand bestrooid wordt. Het gezelligheidsleven van Castelré concentreert zich zondags om de hand- en kruisboogsport. Een hoogtepunt van het landelijke bestaan in Nederlands uithoek vormt de jaarlijkse kermis.

 

Natuurschoon

Nu zouden we nog vele zaken kunnen gaan opnoemen, waarop de plaatselijke VVV van Baarle met haar herleefde activiteit trots is: kampeerbedrijven, zwembad, golfbaan, sportcomplexen en natuurschoon. Voor wat dit laatste betreft dient het dal van de rivier de Mark en de Krommehoek vermelding. Men gaat vóór de brug voor Castelré rechtsaf en komt in een ongereptheid, die de wereld nog niet ontdekt heeft. Het is officieel natuurbeschermingsgebied maar zonder wandelpaden.

 

Douane

Uit alles wat we tot heden verteld hebben blijkt duidelijk, dat de grenssituatie bij de Baarles ideaal is voor de smokkelarij. Hoe de douane het uitknobbelt, is haar zaak. Ergens is zij aanwezig, wat ge kunt ondervinden. De mannen van de Belgische tol zitten echter niet meer als in vroeger dagen met hun stoel achterover tegen de muur van hun kantoortje aan het begin van de Molenstraat. Toch is de Belgische staat permanent vertegenwoordigd in het Belgische wapen boven de deur. Als ge over het gekleurde glas van het raam naar binnen loert, ligt er het almachtig stempel van weleer zoet te dromen op het wat droog geworden stempelkussen...

Trammelant vanwege de zonderlinge situatie te Baarle-Nassau is er wel eens van tijd tot tijd geweest. We herinneren maar aan de Casino-affaire van enkele jaren geleden. Gokkers kijken steeds graag met een scheel oog naar Baarle-Hertog. Het schijnt echter, dat nu voorlopig toch wel alle gaatjes in de wet zijn dichtgestopt. "Rien ne va plus"... Het wil niet meer lukken! De Baals doen het weer met hun dagjes- en vakantiemensen. Die komen hier graag. Om eens te nippen aan de internationale sfeer, die er onmiskenbaar is, om het genoegen van een echte of vermeende kruimelsmokkelarij of gewoon voor de gezelligheid, want Baal geeft het gevoel of het er altijd feest en altijd kermis is.

 

Levenskunst

Voor het voordeel komen de vaste feestgangers zeker niet. Het slinkt al gauw weg, omdat wie er eenmaal op een terras zat, wel erg hardleers moet zijn om niet spoedig te ontdekken, dat de edele kunst van het terrasje-zitten hier een geraffineerd hoogtepunt onder het gilde van de levenskunstenaars heeft bereikt. Daarom houden wij van Baal...

 

PIERRE VAN BEEK