het stoomgemaal van Gewande

Klik hier voor de aanvulling van 04-02-2010

Op eerste kerstdag 2007 reed ik op weg naar de rivieren langs Gewande. In de verte viel mijn oog op een markant gebouw. Je kon er een beetje doorheen kijken en aan de zuidkant sprong in het oog een gigantisch boograam. Wat zou dit geweest zijn? Het leek een onder architectuur gebouwde woning ontworpen door een architect met liefde voor de natuur. Het uitzicht door het boograam moet magnifiek zijn. De toegangsweg met de pas gekapte populieren werd ingeslagen om de zaak eens wat van dichter bij te bekijken. 

Het bleek een deels door brand verwoest gebouw te zijn. Gezien de bouw leek het een behoorlijke leeftijd te hebben. Een vreemd contrast met de in de tuin aanwezige tennisbaan en het zwembad. Het boograam bood inderdaad het verwachte mooie uitzicht en een soort balkon buiten dat raam hing op grote hoogte. Van binnen een vrij moderne openhaard en de bovenverdieping, die slechts de halve breedte van het pand besloeg, was niet meer met een trap te bereiken. Het leken twee slaapkamers die boven uitgetimmerd waren.

Het fraaie uitzicht 

De slaapkamers

Maar wat zou dit geweest zijn? Het bleef mij intrigeren. Het internet gaf niet veel uitkomst. Even dacht ik dat het misschien de gesloten camping zou zijn die hier ergens moet liggen. Een kijkje op Google-earth maakte dat niet ondenkbaar. Een tennisbaan en zwembad pasten mooi in deze gedachte.

Het leek mij een wijs besluit toch eens verder mijn licht op te steken. Een mailtje naar Jan Bruens, oud directeur van de Bossche VVV, kon wel eens wonderen doen. En dat deed het. Jan stuurde mijn oproep door aan zijn kennissenkring en heel snel volgen twee reacties. 

De eerste komt via oud-watergraaf Ad Segers die met hulp van Carlos Ceelaert weet te vertellen dat het een voormalig stoomgemaal is van de polder het Laag Hemaal. Twee pagina's beschrijving uit het boek "Naar één Maaskant in het Maasland, 1800-1996" begeleiden de mail. Hierin staat een korte beschrijving van het gemaal.

Een tweede reactie komt van Anton Verhagen, medeoprichter en beheerder van het museum in het Hertogsgemaal in Gewande. Anton Verhagen weet veel te vertellen over de geschiedenis van dit gemaal.

Tot 1836 heeft op de plaats van dit gemaal een windmolen gestaan. Windmolens waren de geëigende instrumenten in die tijd om te bemalen. Ze brachten echter enkele nadelen met zich mee. Bij te weinig wind kon niet gedraaid worden. Te veel wind echter maakte dit ook onmogelijk. Te snel draaien kon leiden tot brand en als het scheprad te snel door het water draaide nam het te weinig water mee. Toen de molen dan ook door brand teloor ging besloot men na enkele jaren van natuurlijke lozing een stoomgemaal te bouwen. Dat dit zo lang duurde kwam door een gebrek aan de benodigde gelden en door het feit dat op schootsafstand het fort Blauwe Sluis stond. Defensie was niet gelukkig met de bouw van het gemaal. Maar goed in 1863 start de bouw van het gemaal. 
Het gebouw zal bestaan uit:
Een machinegebouw van 7,5  bij 10 meter en een hoogte van 9,5 meter. 
Een Cornwallische stoomketel  met een doorsnede van 1 meter en een lengte van 10 meter, twee verwarmingsbuizen onder de ketel en drie koperen veiligheidskleppen. 
Een stoommachine van hoge drukking en een verticale opstelling. 
Een scheprad met een diameter van 7,5 meter en een breedte van 60 centimeter.
Al met al een gemaal met een vermogen van 25 pk, een toerental van 9 omwentelingen per minuut en een opvoerhoogte (het hoogteverschil van het water dat gerealiseerd wordt) van 1, 8 meter.

Zoals u ziet klopt de tekening niet helemaal. Het rad heeft onder 'het balkon' gezeten, lager dus.

30 september 1864 is het geheel operationeel. 
Echt succesvol is het gemaal nooit geweest. Reeds in 1869 zal een tweede rad naast het bestaande toegevoegd worden omdat de capaciteit te gering blijkt. En reeds in 1883 wordt door de firma Grasso uit Den Bosch een nieuwe ketel geplaatst en de stoommachine geheel gereviseerd. Het opstoken en bedienen van dit stoomgemaal schijnt altijd te arbeidsintensief te zijn geweest.
Het gemaal heeft tot 1933 dienst gedaan. De taken werden overgenomen door het gemaal Caners en het Hertogsgemaal.  De machinerieën zijn later uit het gebouw gehaald. In de jaren vijftig wordt de uitbouw waar het schoepenrad in stond afgebroken om de Roode Wetering meer ruimte te geven.

In 1970 bouwt men de machinistenwoning vast aan het gemaalgebouw. De grote boog (gemaakt om de ketel te kunnen plaatsen) wordt voorzien van een glazen pui en het pand zal tot voor enkele jaren geleden bewoond worden. Na enige tijd van leegstand is de machinistenwoning door vandalen in brand gestoken.

In de tijd dat het gemaal bewoond werd. Ik schat rond 1995 gemaakt.

Samen met Anton Verhagen heb ik het gemaal een tweede maal bezocht. In het pand zaten links van de ronde boog twee plaketten ingemetseld. De ene met de namen van de dijkgraven en de ander met de gegevens van de stoommachine er op. Beide stenen zijn, hopelijk preventief, uit de muur gehaald. De slaapkamers en de open haard is pas door de latere bewoners gemaakt.

Vandaag de dag is het geheel in het bezit van een projectontwikkelaar die hier een landschapsparkje van wil maken met als middelpunt het gerestaureerde machinegebouw. Het grote betonnen fundament dat vlak bij het machinegebouw ligt schijnt een eerste stap geweest te zijn, van de laatste bewoner, tot nieuwbouw, waar nooit een vergunning voor rond gekomen is.

Han van Meegeren

De betonnen fundering op de voorgrond.

Duidelijk zijn de slijtsporen te zien waar het rad de muur geraakt heeft.

De betonnen cirkel in het midden is de plaats waar vroeger de as van het rad naar buiten kwam.

De resten van de machinistenwoning

Hier zaten de plaquettes

Bovenstaande foto stuurde Henk Buijks(BHIC) mij op van een van de bovenste plaquette. Hij is genomen op 19 januari 2007.

Anton Verhagen geniet ook van het uitzicht

Met heel veel dank aan: Anton Verhagen, Ad Segers, Carlos Ceelaert en bovenal Jan Bruens.

Aanvulling 04-02-2010:

Afgelopen weekend was ik toevallig in de buurt van Gewande en besloot eens te gaan kijken hoe het gemaal er bij stond. Op afstand was al te zien dat het pand verder afgetakeld is. Het bleek dat er opnieuw brand gestookt is in dit vervallen monument. Dat heeft het dak zodanig aangetast dat het naar beneden gekomen is. Het is jammer. De kans op renovatie is alweer kleiner geworden.