Brabant Cultureel • Brabant Literair

Tijdschrift voor kunst, cultuur en literatuur

64ste Jaargang - nummer 2 - april 2015

¶ Marlene Dumas, portretten in Het Hooghuys. foto Piet den Blanken

Museum Hooghuys, Van Bergenplein 39, Etten-Leur.

http://huysmuseum.nl

©Brabant Cultureel – april 2015

Marlene Dumas in Het Hooghuys, Etten-Leur

Marlene Dumas (1953) is Kunstenaar van het jaar 2015, in het najaar van 2014 had ze een solotentoonstelling in het Stedelijk Museum Amsterdam, haar werk gaat de wereld over en ‘doet’ inmiddels tonnen. Toch is één van haar grootste en indrukwekkendste werken niet in enig museum te zien geweest. Wie daar dagelijks van kunnen genieten, zijn bewoners en medewerkers van Het Hooghuys in Etten-Leur, een GGZ-instelling.

door Muriel Boll

In de jaren tachtig van de vorige eeuw veranderde er veel in de psychiatrische hulpverlening. Er moest meer privacy komen voor instellingsbewoners. Niet meer met veertig, vijftig mensen op een slaapzaal, maar ieder een eigen ruimte. Uniformiteit moest doorbroken worden, behandelingen werden individueler, iedereen had er recht op beschouwd te worden als een zelfstandig mens. Patiënten werden cliënten en als het kon, moesten cliënten op zichzelf kunnen wonen.

Marlene Dumas, portretten in Het Hooghuys.

Op het terrein van het Hooghuys in Etten-Leur verschenen kleine wooneenheden tussen het groen en een restaurant met een hoog puntdak voor bewoners en medewerkers. Er ontstond iets als een dorp. Er werd dus veel gebouwd. Dat bracht de leiding van Het Hooghuys op het idee te bekijken of zij gebruik konden maken van de ‘eenprocentsregeling’. Die regeling hield in dat de overheid één procent van de bouwsom beschikbaar stelde voor kunst.

Marlene Dumas, de wand met portretten in Het Hooghuys.

Aarzelen

De commissie die belast werd met het zoeken naar een geschikte kunstenaar wilde het liefst een kunstwerk waar bewoners een band mee zouden kunnen krijgen. Er moest niet zomaar een kant en klaar kunstwerk geplaatst worden. Deze commissie schakelde het Praktijkbureau Beeldende Kunstopdrachten in Amsterdam in, dat met een aantal namen op de proppen kwam. Daaronder die van Marlene Dumas. Zwanger, nog niet zo bekend, maar de kunstenaar lijkt al wel een eigen stijl te ontwikkelen, en juist die stijl deed de commissie enigszins aarzelen. Daar zat iets donkers in – zou dat op die plek geschikt zijn?

Het bleek echter een gouden greep. Dumas voelde zich heel betrokken bij de bewoners en maakte makkelijk contact met hen. Een groep bewoners kwam zelfs bij Dumas op bezoek op haar woonboot in Amsterdam. Wanneer Dumas in Het Hooghuys rondliep, vroeg ze aan cliënten of ze een foto van hen mocht maken. Dan maakte ze er twee, één voor hen en één voor haar, polaroids. Die polaroids werden de basis voor het kunstwerk. In haar eigen atelier werkte ze haar indrukken uit zonder dat ze al precies wist wat het moest worden.

Uiteindelijk wordt het een portrettengalerij die samengesteld is uit 36 doeken van 50 x 60 centimeter groot. Het bijzondere daarvan is dat daar ook portretten van medewerkers tussen zitten, de directeur bijvoorbeeld is er ook bij. Maar als je die portretten bekijkt, kun je niet zien wie bewoner is en wie niet. Dat is het mooie van dit werk. En dat was ook de bedoeling van Dumas. Bij de presentatie van het werk zei ze: ‘Ik heb niet de cliënten afgebeeld als curiositeiten of als zielige wezens. Wij zijn dat allemaal op een gegeven moment, maar dat zijn niet de momenten waarop ik me wilde concentreren voor dit project. Ik wilde mensen afbeelden in hun complexiteit en nooit in hun totaal op te sommen (te definiëren) identiteit.’ Voor de bewoners was natuurlijk wel duidelijk wie wie was, en door de verhalen over hen spon het kunstwerk een intiem web tussen de bewoners.

Marlene Dumas, portretten in Het Hooghuys.

Gelijk

Inmiddels heeft het Hooghuys een klein museum. Miekie Timmers, een van de twee projectondersteuners, brengt me naar de portettengalerij in het restaurant. Ze vertelt dat er onder het eten nog steeds verhalen verteld worden over de geportretteerden. Zo had Dumas het ook bedoeld, een soort levend kunstwerk. Maar het wordt wel minder; niet iedereen is er nog, overleden, of verhuisd...

En dan zijn we bij de portretten, onder het hoge puntdak van het restaurant. Miekie wijst me op de man die twee keer is afgebeeld, met daar tussenin het portret van Jim Morrison waar hij zo dol op was. Er is de man die als eerste zelfstandig ging wonen, er is de vrouwenliefhebber, en ja, ook de directeur van destijds. In het onderste deel valt een vrouw met een regelmatig gezicht op. Cliënt, of therapeut? Bij Dumas zijn ze gelijk.

Het zijn donkere portretten, maar ze maken geen donkere, neerslachtige indruk; doordat daarnaast zachte kleuren zijn gebruikt. De portretten stralen rust uit. En dan ontdek je meer. Een rechtopstaande kikker, een knuffel, de maan, een varken, een geitje met zijn achterste naar je toegekeerd. Verwijst die uitdagende pose naar seksualiteit, die voor veel bewoners verwarrend is? En de maan naar de nacht, de dood? Zo roept dit kunstwerk allerlei vragen op. Linksonder staat een geschilderd gedicht van Jan Arends.

Indrukwekkend, het past zo mooi bij elkaar.

Toen Dumas dit werk af had, was ze nog niet klaar. Tot de opdracht hoorde ook het maken van werk voor nog drie locaties van de GGZ-Breda, waarvan één in Oosterhout. Daarvoor kon de kunstenaar niet op dezelfde manier te werk gaan, want het was de bedoeling dat die cliënten daar na korte tijd weer zouden vertrekken. Van hen kon dus geen blijvend portret gemaakt worden, want dan zouden zij voor altijd als GGZ-cliënt herinnerd worden. Daarom bedacht Dumas workshops voor hen waar ze zelf ook aan meedeed. De deelnemers maakten schilderijen, maar ook een aantal maskers. Omdat die locaties inmiddels gesloten zijn, is ook dat werk nu te bekijken in Het Hooghuys.

Marlene Dumas, portretten in Het Hooghuys.

Er is voor tien euro een uitgebreide catalogus te koop met een interessant verhaal van Hans den Hartog Jager over het ontstaan van het werk dat Marlene Dumas voor Het Hooghuys maakte. Daarin ook veel foto’s, en het indrukwekkende, persoonlijke verslag van de kunstenaar over haar aanpak en de totstandkoming van de portretten.

Marlene Dumas, portretten in Het Hooghuys.

Museum

Het Hooghuys heeft inmiddels een klein museum op de zolder van het poortgebouw. Daar zijn voorwerpen te bezichtigen die herinneren aan de instelling oude stijl. Dat was een zelfvoorzienend bedrijf met een eigen keuken, een eigen wasserij en strijkerij. Er staan ook enkele instrumenten die destijds gebruikt werden, bijvoorbeeld apparaten die elektroshocks toedienden. Een bezoek aan het museum is altijd gekoppeld aan een rondleiding. En er is ook expositieruimte te huur.

Marlene Dumas, portretten in Het Hooghuys.

Marlene Dumas, portretten in Het Hooghuys.