Brabant Cultureel • Brabant Literair

Tijdschrift voor kunst, cultuur en literatuur

64ste Jaargang - nummer 2 - april 2015

¶ www.bureauzwirt.nl   

www.nederlandwordtanders.nl  

www.herbestemmingsteam.nl

©Brabant Cultureel – april 2015

Interview met Carolien Ligtenberg, bureau ZWIRT

Carolien Ligtenberg is expert op het gebied van strategieën voor een duurzame stedelijke transformatie. Zij is architect en sinds 2013 eigenaar van het in Amsterdam gevestigde Bureau ZWIRT dat zich richt op de nieuwe opgaven binnen de context van de bestaande stad. Zij neemt intensief deel aan het debat over maatschappelijke vraagstukken binnen het ruimtelijke domein en de innovatie van de beroepspraktijk.

door Jan-hubert Bisschops

In de column ‘REACTIVATE! I used to be an architect’ stelt Indira van ’t Klooster: ‘Aan het begin van de 21e eeuw zijn de ideeën over hoe de maatschappij moet functioneren op sociaal, economisch en cultureel niveau sterk aan het veranderen. Dat vereist ook een grondige herijking van het vak van de architect.’ De column is geschreven naar aanleiding van het verschijnen van het boek REACTIVATE!, nu alweer zo’n anderhalf jaar geleden, een verzameling van ideeën van een veertigtal eigenzinnige en innovatieve Nederlandse architectenbureaus. Het boek is een eerste poging om tot een overzicht te komen van de ambities en verworvenheden van deze nieuwe avant-garde.

Carolien Ligtenberg. foto Bureau ZWIRT

Bouwcultuur

Een van de veertig deelnemers is Bureau ZWIRT van de Brabantse architect Carolien Ligtenberg (Veghel 1968). Als expert op het gebied van strategieën voor een duurzame stedelijke transformatie is zij vanaf het begin actief betrokken bij deze transformatie van de bouwcultuur. Op haar eigen initiatief kijken we echter vooral naar de toekomst: ‘Ik zou graag de meest recente ontwikkeling van vernieuwingen en de nieuwe opgaven beschrijven die sinds het uitkomen van REACTIVATE! hebben plaats gevonden en een oproep doen voor meer experimenten in Brabant, geadresseerd aan gemeenten, woningcorporaties, ontwikkelaars, bewoners. Experimenten en prototypen zijn nodig om tot maatschappelijke en ruimtelijke vernieuwing te komen.’

Experimenteren lijkt een belangrijk drijfveer achter veel projecten die bureau ZWIRT de afgelopen jaren heeft geïnitieerd. Hoe dragen deze bij aan de maatschappelijke en ruimtelijke vernieuwing?

‘Om te beginnen is het belangrijk om het onderscheid te maken tussen experiment en prototype. Experimenten kun je benoemen als agenderend, het inzichtelijk maken van wat ergens speelt en wat de potentie daarvan zou kunnen zijn. Een voorbeeld van een experiment is het ‘witte stoelenplan’. Nu is de openbare ruimte en het straatmeubilair vormgegeven om controle te hebben en vandalisme tegen te gaan. Daardoor is de openbare ruimte schraal en kil en het meubilair oncomfortabel en van een deprimerende uitstraling. Wat als je het omkeert: maak het meubilair heel licht, verplaatsbaar en voor iedereen naar eigen comfort te gebruiken?’

‘De nadruk wordt gelegd op collectief gebruik van de openbare ruimte. Driehonderd witte stoelen veroverden de straten van Rotterdam. Als start en aankondiging stonden de stoelen op Rotterdam Centraal. Vervolgens doken ze op als schommels in Het Park. En tijdens het festival deden de stoelen dienst als tribune van de decentrale openlucht bioscoop.

Witte stoelen op het Centraal Station in Rotterdam. foto Fred Ernst

Provotijd

Het ‘witte stoelen’ experiment laat zien hoe een eenvoudige ontwerpende ingreep het geijkte gebruik van de openbare ruimte kan openbreken. Maar wat gebeurt er als de stoelen weer weg zijn en het enige dat overblijft de hufterproof bankjes zijn?

‘Sommige experimenten ontwikkelen zich tot een soort prototypes. Het goede van een prototype is dat het een soort testrun is voor iets dat tot een model kan leiden waarmee ook anderen aan de slag kunnen. In die zin is er bij de ‘witte stoelen’ al sprake van een prototype, als voortzetting van het ‘witte fietsenplan’. Als exponent van de provotijd kwam Luuk Schimmelpennink eind jaren zestig met het idee om in Amsterdam 2000 vrij te gebruiken rijwielen te plaatsen. Maar de ideeën achter Schimmelpenninks oorspronkelijke experiment zijn breder, als ruimtelijke en sociaal prototype, toepasbaar.’

Witte stoel in gebruik als schommel. foto John de Graaf

Veel projecten waar je bij betrokken bent, worden gekenmerkt door een doelbewust streven om te komen tot interventies die verder reiken dan het bieden van een tijdelijke oplossing? In de Afrikaanderwijk in Rotterdam, die in 2010 aan de vooravond stond van een grootscheepse herstructurering, hebben jullie bijvoorbeeld vijf appartementen omgetoverd tot tijdelijk wijkhotel middels de introductie van vijf ‘kuswoningen’.

‘Kus&Sloop, 100%lokaal, is inderdaad een voorbeeld van hoe een experiment als prototype kan werken en ook gewerkt heeft. Een kuswoning is een leegstaande woning die nog net even in gebruik wordt genomen voordat zij een grootschalige transformatie ondergaat. Ze zijn te huur, per nacht of per week, voor iedereen die wil weten wat de Afrikaanderwijk te bieden heeft.’

‘Als experiment is het doel van Kus&Sloop om de potenties en lokaal aanwezige positieve waarden zichtbaar te maken voor bezoekers van buiten de wijk en waar mogelijk nieuwe waarden aan de wijk toe te voegen. Kus&Sloop vormt een platform voor ontmoeting en kennisuitwisseling tussen bestaande bewoners, kunstenaars, ondernemers en nieuwe bezoekers van de wijk.’

‘Uiteindelijk is Kus&Sloop zo succesvol geworden dat Vestia het wilde overdragen aan een ondernemer uit de buurt. Dat is inderdaad gebeurd, dus Kus&Sloop bestaat nog steeds en is feitelijk van tijdelijk wijkhotel een echt wijkbedrijf geworden. Het is belangrijk om te begrijpen dat het echt van een soort experiment en een tijdelijk idee naar een permanent project is gegaan.’

Wat zijn, naast het succes, de voorwaarden die er toe hebben bijgedragen dat Kus&Sloop deze stap naar een permanente vorm heeft kunnen maken?

‘Als je bij Kus&Sloop komt logeren, moet je bijvoorbeeld een huurcontract voor een nacht tekenen. Dus door het uitvoeren van dit soort projecten moet je een nieuw systeem ontwikkelen dat wel past binnen de bestaande regelgeving, maar dat vervolgens ook als model kan dienen om het op een andere plek ook te doen.’

‘Om dat te waarborgen hebben wij de tijd genomen om het totaalconcept vorm te geven, uit te voeren en twee jaar te beheren. Toen is er een model ontstaan waarbij wet en regelgeving, businessmodel, communicatiestrategie, organisatie van het hotel en evenementen specifiek voor Kus&Sloop zodanig zijn ontwikkeld dat ze ook inzetbaar en aanpasbaar zijn op andere locaties.

Kus&Sloop hotelkamer. foto Janssen & De Kievith

Platform

Een initiatief waar je bij betrokken bent om deze projecten succesvol te ‘exporteren’ is Nederlandwordtanders. Dat biedt een platvorm aan ruimtelijke vernieuwers om hun ideeën te laten zien. Maar de ambitie reikt veel verder: Nederlandwordtanders stopt niet bij het presenteren van vernieuwende praktijkvoorbeelden. Dat is pas het begin. Deze nu nog kleine beweging heeft de potentie om uit te groeien tot de noodzakelijke, nieuwe bouwcultuur in ons land.

‘Voor mij is belangrijk om twee dingen te doen: in de praktijk werkelijk projecten in gang zetten en tegelijkertijd wel, en dat is wat ik goed kan doen binnen Nederlandwordtanders, dat naar een schaal en een debatniveau trekken waarop het loskomt van individuele initiatieven.’

‘Binnen Nederlandwordtanders zoeken we naar mogelijkmakers. Mensen binnen institutionele partijen die echt begrijpen waar deze tijd over gaat en die ook echt naar een duurzame verandering willen en zo de voorhoede kunnen vormen. Niet duurzaam alleen in de technologische zin, maar duurzaam in de zin dat het tijdsbestendig is en dat het werkelijk sociaal, economisch en ecologisch tot wat anders en beters leidt.’

‘Het gaat dus eigenlijk over partijen die een bepaalde verantwoordelijkheid willen, durven en kunnen nemen om vanuit de lessen die geleerd worden deze nieuwe vorm van aanpak verder te brengen.’

‘De basis van de verandering die nu plaatsvindt, is eigenlijk het nadenken over hoe we weer naar een waardevol opgeteld belang kunnen gaan, waarin niet alle losse individuele belangen de hoofdrol spelen, maar waarin juist de sociale en duurzame meerwaarden van het opgetelde belang voorop staan.’

Kus&Sloop en Wijkschoolstudenten. fotograaf onbekend

Noord-Brabant

Je doet een open oproep voor meer experimenten in Noord-Brabant, geadresseerd aan gemeenten, corporaties, ontwikkelaars en bewoners. Denk je dat Noord-Brabant hiervoor een goede voedingsbodem heeft?

‘De bereidheid om tot een gemeenschappelijk belang te komen is in Noord-Brabant groter en makkelijker aan te boren dan in de Randstad, daar is het toch allemaal veel afstandelijker. Brabant is in zichzelf al veel informeler georganiseerd dan de Randstad. Brabanders zijn meer relativerend, helpen elkaar makkelijker informeel. Dat maakt de omwenteling minder groot. Ik denk dat er in Brabant meer dan genoeg opgaven liggen en dit misschien wel makkelijker is doordat het hier laagdrempeliger te organiseren is.’

‘Ik denk dat het beste wat in Noord-Brabant kan gebeuren, is dat je op een of andere manier de partijen die echt wat anders willen bij elkaar moet zien te krijgen. Voor die partijen gaat het erover om daarbij je verantwoordelijkheid te bepalen: Waar sta je nou eigenlijk voor? En dat je dat niet allemaal alleen kan, prima, beter dat je het niet alleen gaat doen. Het gaat over de bereidheid om te komen tot duurzame samenwerking en echte verantwoordelijkheid voor een waardevolle oplossing. Welke gemeente, woningbouwcorporatie, gezondheidsinstelling is nu bereid om op een andere manier, op een meer waardevolle maatschappelijk manier, hun taak in te vullen? Ik zou graag willen dat die zich bij ons meldt.’

Profiel

Carolien Ligtenberg is expert op het gebied van strategieën voor een duurzame stedelijke transformatie. Na haar studie bouwkunde aan de TU Delft en de ETSA in Barcelona werkte zij onder andere bij Michael Sorkin (NY), Neutelings Riedijk, MVRDV en OMA. Zij is lang als onderzoeker en architect werkzaam geweest in Barcelona aan het Institute of Advanced Architecture of Catalonia (IAAC).

Ligtenberg is architect en eigenaar van bureau ZWIRT dat zich richt op de nieuwe opgaven binnen de context van de bestaande stad. Bureau ZWIRT opereert als een network-based bureau in steeds wisselende samenwerkingsverbanden. Het bureau beschikt over een flexibel netwerk jonge professionals en experts. Vanuit die achtergrond heeft het veel ervaring met het maken van innovatieve concepten, vormgeving & strategie van tijdelijk gebruik, het implementeren van sociale economische en innovatieve duurzaamheid, en het betrekken van verschillende netwerken en doelgroepen bij vernieuwende projecten.

Daarnaast is zij actief als bestuurslid van Refill en van de Stichting NDSM-werf, is zij teamlid van Nederlandwordtanders (platform van ruimtelijke vernieuwers powered by Rijksbouwmeester) en coördinator van Platform Openbare Ruimte. Ook is zij lid van het nieuwe Herbestemmingsteam en coördinator Young Innovators van het College van Rijksadviseurs.