HOME CUBRA

INHOUD AUTEURS

Gerrit Kouwenaar: dichter, vakman, tovenaar

Een korte terugblik met drie op Kouwenaar geïnspireerde gedichten.

door Olaf Douwes Dekker

Mijn gehele literaire leven was het werk van Gerrit Kouwenaar (1923-2014) een bron van inspiratie en verwarring. Hoe kon een zo ogenschijnlijk ontspannen schrijver – hij hield van een gezellig glas – zo consistent toewerken naar zo’n indrukwekkend oeuvre aan gedichten? Maar van dichtbij wist ‘men’ wel beter. Met vaste hand doseerde hij zijn metaforen als geheimzinnige formules, de klemmen in het vlees, eten, bloed, men, zomer, grijs en zo veel meer, herkenbaar voor wie zijn teksten kent.

Het leven en de dood waren nooit ver weg, het tijdelijke van het hier, hij was er, zo leek het, dag en nacht mee onderweg. Met ‘totaal witte kamer’ (2002) bouwde hij een onvergetelijk vaarwel aan zijn in 2000 overleden vrouw Paula: een hoogtepunt in zijn werk. Na deze bundel deed zich het wonderlijke fenomeen voor dat de mensen die steeds riepen dat Kouwenaar zo cryptisch, hermetisch schreef, hem nu verweten voor de emo-tour te hebben gekozen. Niets is minder waar: tot zijn laatste snik (de gedichten opgenomen in een laatste minibundel Het bezit van een ruïne uit 2005) is de toon van Kouwenaar onveranderd dezelfde. Zijn hand bleef meester over zijn pen. Ik begreep intussen dat hij sindsdien nog wel schreef, maar vond dat hij zich herhaalde. En niet meer wilde publiceren. Het is bekend dat vernieuwing een voorname drijfveer was voor Kouwenaar om te blijven produceren. Hoe bang was hij al niet in een interview met Bibeb in 1964 dat de door hem zo gewaardeerde Lucebert zou vastlopen. In feite verklaart Kouwenaar zich als dichter dood in zijn als laatste gepubliceerde gedicht ‘stilleven’ (begin 2005), de derde strofe, met voor de allerlaatste keer het gedachtestreepje:

nu, avond, heeft men de scherven verstoken, geluk

is niet te verduren, het potlood potdoof, zelfs

inkt moet herschreven, traag mort de haast

van het maaksel toen men nog leefde -

Enige woorden in Brabant Cultureel zijn op zijn plaats, Kouwenaar was naar mijn mening de belangrijkste levende Nederlandstalige dichter. Nu hij er niet meer is, mogen wij hem ook in Noord-Brabant gedenken. Binnen de redactie vond ik steun voor deze woorden en belangstelling voor het plaatsen van enkele op Kouwenaar geïnspireerde gedichten van mijn hand.

Gerrit Kouwenaar (r) en Olaf Douwes Dekker (l). foto collectie auteur

Het eerste daarvan, ‘op Kouwenaar’, opgenomen in ‘een kist vol maanlicht’ (Uitgeverij Van Kemenade, 2006), werd door mij voor publiek gelezen op 31 maart 2001, tijdens het Weekend van de Poëzie in Breda, in aanwezigheid van Kouwenaar. Deze sloeg zich tijdens het voorlezen op de knieën van plezier en samen dronken we er een glas op. Het ontstond uit een persoonlijke frustratie, omdat ik mijn eigen teksten maar niet goed genoeg wilde vinden en luidt als volgt:

op Kouwenaar

Vrij naar ‘3 eufemismen voor het ouder worden’

van Gerrit Kouwenaar

Het geheim neemt hij mee in zijn graf

kauw daar maar eens op – en nog een keer

pengeslepen duivel, moordenaar van mijn

dromen, men moet zijn gal nog spuwen

zijn blik spiegelt duistere paden, altijd weer as

en janboel, vaders en feesten waar de taal begint

jij mijn held, de snor waarlangs de wijn een

weg van klinken vindt, de hand bescheiden

maar soeverein trefzeker zoals de chirurg zijn

klemmen in de kaken van het vlees zet

taal maakt nooit leven, hij schiep het zelf en

laat na het eten de schedel voor ons achter –

De beide volgende gedichten ontstonden na de dood van Gerrit Kouwenaar. De tekst ‘totaal witte dag’ ontstond spontaan op de dag van zijn overlijden, 4 september 2014. Kenners zullen hierin zeker een spoor herkennen naar het gedicht ’10 mei 1994’ dat Kouwenaar schreef naar aanleiding van het overlijden van Lucebert en dat is gepubliceerd in de bundel De tijd staat open (1996).

totaal witte dag

            vandaag gehoord van je dood

            je bent nu vertrokken

we vinden je terug

            in het wit van je woorden

            onuitgesproken aanwezig

            onafzienbaar afwezig

tussen de letters van het vlees

            versneden, onteigend, gegeten

            voor altijd verteerd

tot een venster van taal

met vrij, blijvend uitzicht

zwart is de inkt

Het derde gedicht, ‘grensland’, werd eind september 2014 voltooid. Ooit zei Gerrit Kouwenaar in een interview als vakman niets anders te doen dan wat een timmerman kan, ‘ik timmer een kistje van taal’.

grensland

lang hielden akkers de nevel aan de velden

maar langzaam ontgrijsde het land

de schemer omhelsde nog even haar schaduw

een klinkerweg legde ongezien zijn stenen

tot aan een verre bocht, verdween uit zicht

om ondertussen, terwijl de hemel zich opende

wat verderop, langs een haag van riet

en fluitekruid, een dichter te ontmoeten

ik timmer voor jou een kistje van taal

zei de dichter, voor onderweg

de ware woorden gaan mee

achteraf zijn sommige onwaar, ze horen erbij

langzaam brak nu de zon door het licht

ik houd wel, vertelde de dichter ’s avonds

in de spiegel, van dit grijze

dat onware, ware gezicht