Brabant Cultureel • Brabant Literair

Tijdschrift voor kunst, cultuur en literatuur

63ste Jaargang - oktober 2014

Het koor van de Sint-Jan in ’s-Hertogenbosch op de cover van de nieuwe atlas. foto Karel Tomeï

¶ De Bosatlas van het Cultureel Ergoed. Groningen: Noordhoff Uitgevers 2014, 416 pp., ISBN 978 9001 12010 8, hb. in casette, € 99,95 (t/m 31 december 2014, daarna € 119,95).

www.flyingcamera.nl

©Brabant Cultureel – oktober 2014

Bosatlas van het Cultureel Erfgoed

Vorig jaar kwam Noordhoff Uitgevers met de verrassende ‘Bostatlas Nederland van Boven’ die op vernieuwende wijze een breed scala aan aardrijkskundige onderwerpen presenteert. En nu is er alweer een opvolger: De Bosatlas van het Cultureel Erfgoed. Luchtfotograaf Karel Tomeï is met zijn bedrijf Flying Camera gevestigd in Eindhoven en leverde foto’s voor beide uitgaven.

door Irma van Bommel

In De Bosatlas van het Cultureel Erfgoed treffen we enkele onderwerpen aan die ook al ter sprake kwamen in Nederland van Boven. Doublures zijn onvermijdelijk, immers cultureel erfgoed gaat over alles wat door mensenhanden is ontstaan en daar vallen uiteraard ook aardrijkskundige onderwerpen onder. Onderwerpen die aan bod komen in De Bosatlas van het Cultureel Erfgoed zijn het in cultuur gebrachte land, diverse waterbeheersingsprojecten, het delven van grondstoffen, verdedigingswerken, fabrieken, verkeer, bouwwerken voor allerlei doeleinden, godsdiensten, vrije tijd en nog veel meer.

Eendenkooi op Terschelling. foto Karel Tomeï

Interessant is dat in deze atlas ook een hoofdstuk is toegevoegd over Nederlands erfgoed in het buitenland. Het gaat dan voornamelijk om gebouwen die Nederlanders vanaf de zeventiende eeuw in het kader van de handel hebben neergezet in Europa, Afrika, Azië en Noord- en Zuid-Amerika. Maar er worden ook voorbeelden gegeven van de wereldwijde verspreiding van Nederlands taalgebruik, zoals het woord ‘baas’.

Onder bovenstaande noemers wordt van alles in kaart gebracht, zoals feesten, herdenkingen, straatmeubilair, orgels en verzamelingen. Bij de presentatie vullen foto’s, kaarten, plattegronden, tekeningen en tekst elkaar aan. Ze maken oude en nieuwe gebruiken inzichtelijk. De Bosatlas van het Cultureel Erfgoed is wederom een uitgave van Noordhoff waarin je blijft bladeren. Hier en daar zijn er door een grafisch vormgever bijzondere oplossingen gevonden om veel informatie toegankelijk te maken. Een leuke vondst is het grafische schema dat door middel van een simpel ja/nee spelletje de verschillende typen molens aanduidt.

De vesting van Heusden in de winter. foto Karel Tomeï

Luchtfoto’s

In De Bosatlas van het Cultureel Erfgoed zijn de fraaie luchtfoto’s vervaardigd door Karel Tomeï. Die foto’s zijn genomen vanuit een helikopter. Als je ze ziet, vaak recht naar beneden genomen, dan kun je je voorstellen dat de fotograaf uit de helikopter heeft gehangen om dat resultaat te bereiken. Dat moet je wel durven. Dat Karel Tomeï, geboren in 1941, nog steeds dit werkt doet, is uniek. Hij vertelt wat er bij dergelijke opdrachten komt kijken en geeft achtergrondinformatie.

Tomeï heeft de meeste foto’s speciaal voor deze Bosatlas gemaakt. Hij heeft weliswaar een groot archief aan beelden, maar maakt bij voorkeur nieuwe foto’s. ‘Ik prefereer toch om de foto aan te passen aan het onderwerp.’ Over het concept voor De Bosatlas van het Cultureel Erfgoed is lang nagedacht. Toen de kogel eenmaal door de kerk was, was de productietijd erg kort. Tomeï kreeg de opdracht in oktober 2013. Toen er geen echte winter kwam, heeft hij voor wintertaferelen met schaatsers moeten putten uit zijn archief. De oudste foto die gebruikt is, is die van de Elfstedentocht. Zo’n belangrijk evenement mocht natuurlijk niet ontbreken in het boek.

Vredespaleis, Den Haag. foto Karel Tomeï

Research

Aan het maken van luchtopnamen gaat research vooraf. Vervolgens wordt een vliegplanning gemaakt. Het weer moet goed zijn en er moet overlegd worden met de verkeersleiding van vliegvelden. Daarbij dient rekening gehouden te worden met controlezones van de luchtvaart, over hoe hoog, maar ook over hoe laag je mag vliegen. Over bepaalde gebieden mag je helemaal niet vliegen, zoals boven het Binnenhof en het Vredespaleis in Den Haag. Enkele jaren geleden al, toen er nog geen sprake was van een beperking, heeft Tomeï met voorbedachten rade een luchtopname gemaakt van het Vredespaleis. Van die opname is nu dankbaar gebruik gemaakt.

Tomeï gaf zelf aan dat niet alle gebouwen goed tot hun recht komen als ze van bovenaf worden gefotografeerd. Bepaalde gebouwen kunnen beter vanaf de grond worden vastgelegd, wat voor dit boek dan ook is uitgevoerd door een andere fotograaf, Martin Stevens.

Rijksmuseum Amsterdam. foto Karel Tomeï

Weer

Regelmatig was er overleg met de redactie om te kijken of de opnamen die Tomeï had gemaakt pasten in wat de redactie voor ogen had. Soms heb je geluk, is het goed weer, en kun je veel opnamen maken. Van het Rijksmuseum had Tomeï van alle kanten foto’s gemaakt, zodat er voor de redactie keuze was. Maar van de markt in Gouda kon hij net één opname maken, omdat het weer niet meewerkte. Maar dat was wel de goede. Voor de opname van Middelburg zat het weer wel mee. Behalve het centrum heeft hij de stadswallen kunnen meefotograferen.

Een van de consequenties van het meewerken aan een boek is dat het beeld afgesneden kan worden. Zo begint ieder hoofdstuk met een foto over twee pagina’s, maar komt er een balk overheen met de inhoudsopgave van het betreffende hoofdstuk. Gelukkig staat de hele foto nog eens extra op de volgende pagina afgedrukt, zij het een stuk kleiner.

Achter iedere foto zit een verhaal. Tomeï vloog naar Terschelling om een eendenkooi te fotograferen, oud cultureel erfgoed dat al heel lang van vader op zoon overgaat. Een eendenkooi bestaat uit een plas omgeven door bosjes waar zo’n honderd tamme eenden worden gehouden. Daar komen wilde eenden op af en die worden uiteindelijk gevangen. In de atlas wordt met tekeningen en tekst uitgelegd hoe het systeem met fuiken werkt. Een eendenkooi is door de begroeiing rondom vanaf de grond niet te zien. Een luchtopname biedt dan een goede oplossing.

Ook mooi vanuit de lucht te zien is de mergelwinning bij Maastricht ten behoeven van de cementindustrie. Hoewel de afgravingen het landschap ruïneren – vanaf 2016 wordt de mergelwinning dan ook verboden – blijkt dat de mergelwinning specifieke planten en dieren aantrekt.

Middelburg. foto Karel Tomeï

Romeinen

Luchtfotografie bracht nog iets anders aan het licht: het bestaan van een Romeins marskamp op de Veluwe uit de tweede eeuw na Christus. Het restant, een lijnenspel, is alleen vanuit de lucht goed zichtbaar. Merkwaardig dat het tijdelijke kamp zich destijds bevond op een afstand van twee dagen lopen ten noorden van de noordgrens van het Romeinse Rijk, de Rijn.

In het hoofdstuk over erfgoed in het buitenland is één luchtopname van Tomeï opgenomen, een foto van de slavenhuisjes aan de kust van het eiland Bonaire. De huisjes zijn laag, je kunt er niet rechtop in staan. Slaven die tewerkgesteld werden bij de zoutwinning woonden er. Tomeï heeft de foto vanuit een laagvliegende helikopter genomen om ook het lage water in het pekelmeer, waar het zout gewonnen werd, en de kustlijn daarachter in beeld te brengen. Overigens zie je in de meeste restaurants potjes Jozozout op tafel staan, ‘uit Nederland.’

De sporen van een Romeins marskamp op de Veluwe. foto Karel Tomeï