Un paor momentjes vur wet ouw monumentjes

Och de miste meessen denken det vruuger in Tilburg net zó was as ut nou is, mar des hillemal nie waor.

Vruuger had Tilburg veul schons on ouwe gebouwen, on strotjes en ok on echte monumenten. Monumenten daor ge on kond zien: "Des echte kunst, mee liefde gemokt, om ur Tilburg mee te vursieren."

Un strotje als ut Vincentiusstrotje, ut zou nou nie mir meugen, mar toch hee ut strotje un bepolde uytstraoling.

Vruuger, ginne brok ouw éézer, gin duykplank, ok gin ouw sluysdeur of drie brokken steen neffen elkaar en de meessen wéés maoken det kunst is. Kunst wordt nou allččn mar gemokt om unne kwak geld as kunstenéérs-subsidie te beuren. Ze donderen tegesworrig unne hňňp ouw fietsen bij mekaar, un paor ouw wasbakken urtussen en unne gróóte kaai ur boven op en det noemen ze dan kunst.

Ziedde de kunst dan nie in zitten dan bende unne kunst-analfabeet.

Nim nou uns ouw stadhuys, ut strolde iets uit, veur op de stoep dieë schňňne dubbele trap. Onder dieë trap un kléén deurke, daor waren nog de cellen vur boeven die efkes op waoter en bróód moessen, of efkus daor blééven om wir nuchter te worren.

Ok zwervers, nou noemen ze die vort 'Daklozen'. Toen moessen we gin zwervers, die gingen van daor uyt nor Veenhuyzen en daor moes gewerkt worren vur de kost.

Dus kamp Veenhuyzen is ok ergens un kultuurmonument, sunt det is afgeschaft, want in deze tééd, ut kamp zó nie gróót genoeg kunnen zéén.

Gingde bij de Heikese kerk staon en kéékte dan nor ut ouw stadhuis, dan zaagde kunst van unne architect van Tulder die hil zun kunnen had aongewend om ur iets schóóns van te maoken.

Alles paaste bij elkaar,onder ut souterrain, dan de begaone grond mee zun zis boograomen, daoraachter lagen de trouwzaolen, un zaol waor ze vergaderden en dan op de irste vurdieping de kaomer van dun burgemister en de kaomers van zun wethouwers.

Ur was nog un kunstwerk in ons stadhuys. Alléén vur de Kóóningin, un speciale plee, mee daorin unne closetpot in ut Delfs blauw. Ik geleuf nie det ie ňňt is gebruykt, mar goed óók, want ut Delfs blauw was zň schňňn, sunt om daorop te gaon zitten poepen.

Waor de pot gebleven is? Ik zň nie weten waor ik um moes zuuken. Mar ik zň'm toch wel us unne keer willen zien, dieë Tilburgse kóóninklukke tróón, speciaol gemokt vur de kóóningin om mee dur blóóte gat op te gaon zitten.

Mar alles is weg, ons kunstwerk oe ouw stadhuys, gebouwd in 1849, mar dur toedoen van un paor cultuurbarbaren gesloopt in 1971. Honderd twintig jaor ouwe kunst wier dur un paor slopers afgebroken en we kregen trug unne breeie weg, waor nog meer kunst vur gesloopt moes worren.

Ut was sunt, neffen ut ouw stadhuys stond de 'boterhal', op ut list gebruykt als gruunteveiling, die hebben ze ok gesloopt, mar daor hoefde ze gin sunt van te maoken, die hal heurde daor hillemal nie thuys en ut was nog un lillek gebouw óók.

Wet ur wel thuys heurde was de vismert, gebouwd as unne halve cirkel, un dak erboven zó det de vissen in de zomer nie in de zon kwamen te liggen, hardstéénen taofels die goed geschuurd konden worren, un smeedččzer hek erveur, un schóón vismert op de punt van de Kóóningswaai.

Links van ut ouw stadhuys op dun hoek van de bisschop Zwijsenstraot stond ok nog un stukske kunst, un gedenktééken vur burgemister Jaansen, ut wier ontworpen dur ééne Haarselhorst in 1904 en wier irst op dun Heuvel gezet, ut was un schňňn gedenktééken, Schóón smeewerk, bovenin 5 lanteerns, ik denk det die toen nog op gas braanden, onderaon un hardstéénenblok, mee daorin gewerkt un drinkfontein. Die moes in irste instantie de waoterpomp vervangen die op dun Heuvel stond. Dus de waterpomp stond op dun Heuvel. Kéék ik nor ouw téékeningen van de mert, daor stond gin pomp, nou staot ur wel één, mar die staot ur un bietje vur Piet snot, want ur komt gin waoter uyt.

Mar toen kregen we in 1924 un ouw standbild van Willem II zó mar vur niks van dun Haag waor ut irst stond, mar daor won ze um niemir hebben en dochten dieë Willem hee nog un tedje in Tilburg gewond, misschien willen ze um daor wel, dus op de plek waor Willem II irst stond, dus nie de plek waor tie nou stao, daor was irst un pomp, dur hebben zelfs nog meer pompen gestaon, zó as de benzinepomp van Garage Knegtel.

Tegenover deze fontein vur ut paleis raadhuis stond ok nog un gedenknaold, hillemal van hardstéén en mee marmeren tekstplaoten, dees monument wier opgericht in 1874, sjuust op de plek waor vruuger ut huys stond van Willem II, daor is ie in 1849 ok dóód gegaon, mar ut is allemal weg, op de plek waor vruuger de kóóning dóód ging, ut is nou ok weg en daor rijën nou de auto's, ok gin fontein mir, was toch hendig as ge dorst had, want vruuger kon iemand nie zómar un café binnenlóópen vur un glas bier, was te duur vur erm meessen en die wonden er toen veul in Tilburg. Ok veul rééke, mar die mokte wel det de erme, erm blččven.

Dan stond ur nog un appart gebouw, ut leek un bietje op ut paleis raadhuis in ut kléén en ut bleek ok un bietje te kloppen. Die straot hiette toen de ' Monumentstraot ' Hoe kan ut ok aanders.

Zo'nne Kóóning as Willem II die vruuger in Tilburg wonden, die had unnen Intendant, of rentmister, tegesworrig zon ze zeggen, unne particuliere secretaris, unne mees die alle karweikus op moes knappen waor Willem II zelf gin zin in had. Nou daor was det huys vur gebouwd, naderhaand zaat er nog ut Natuurhistorisch en ut Volkenkundig missiemuseum in, die zitten nou in de ouw ambachtschool op de Sporlaon tegenover de busstations. Ok un héél schóón gebouw, mar is ok nie as ambachtschool gebouwd, ut was irst un villa van un rééke fabrikaanten familie. In 1904 wier ut pas geopent as ambachtschool.

Dan hebben we natuurluk ons paleis raadhuys, oorspronkeluk gebouwd as woonhuys vur Willem II, in 1847 wier dur hum dun irste stéén gelee, mar toen ie in 1849 zomar inneens dóód ging, toen was ut paleis nog nie klaor, dus hij heet er nóót in gewond.

Dun aonnemer Adriaan Goyaerts kun dus ut paleis niet aon Willem II opleveren

De erfgenamen waren nie krenterig en gaven ut aon de geminte en toen wier ut de irste Tilburgse HBS, mar toen was ut nog un Rijks Hogere Burger School.. Die heet er aacht en zestig jaor plezier van gehad, in 1934 ging ut wir terug naor de geminte, ut wier hillemal verbouwd dur unne toen bekend staonde architect ' Oscar de Leeuw ( Daor is geleuf ik laoter nog un straot naor vernoemd ) In 1936 Stond ut vort in de Tilburgse annalen als " Paleis Raadhuis " Dus Tilburg had en hé nou nog net as Amsterdam ok un ' paleis '

Ok deze gebouwen zen vur men monumenten en ok nog architectonische kunstwerken, ginne vierkaante blok stéén van weet ik hoeveul verdiepingen, néé un gebouw det ur uytspringt, mee tierlatijntjes en conturen. Ut hoefde toen nie zó hóóg, alléén de kerktorens en de fabrieksschorstéénen die staken boven de stad uyt en bepolde ut gezicht van Tilburg. Nou zeggen ze vort ' de skaailijn '

Vur det paleis klaor was, in 1933 wier aon de vurkant vur ut smeedččzren hek nog un monument opgericht vur Monseigneur Joannes Zwijsen, hij was goed bevriend mee Willem II. Ut was un héél schóón monument, hillemal van natuurstéén, mar ok de monseigneur moes ophoepelen en wier tegen de zijkaant van de Heikese kerk aongeplekt, ginne natuustéénen aachtergrond, alléén nog un paor bronzen plaquette's mee daorop de spreuk " Sic transit gloria mundi " Ouw misdienéérs en koorzangers weten wet betččkund. Mar ut vurdéél vur dun Monseigneur, hij kan nou zó de Bisschop Zwijsenstraot inkééken

Mar as ge toen van de monseigneur uyt nor ut paleis keekt, unne schóóne vijver mee daorin fonteinen, die bij bepolde festiviteiten ok nog wieren verlicht, kek zó iets is schóón om te zien, vurral vur erm meessen die mistal alléén mar un lempke van 40 watt konden laoten braanden boven de taofel, meer watt was te duur.

Waor toen die schóóne vijver laag ligt nou un parkeerterrein waor bij trouwen en vur aongifte van geboorte en rouw de meesen durre auto meugen parkeren en mee de Kermis staon ur mallemeulens en aandere spullekus vur kender. Mar de verder rest van ut jaor is ut mar un kouw stéénen bedoening, waor niks schons mir on af is te kééken.

Neffen ut geminteluk adminstratiekantoor staot ur vort unne héélle gróótte bak mee waoter die ze over laoten lóópen, det noemen ze nou vort kunst. Ons moeder was dus un kunstenares as ze vergaat de kraon boven de wasteil op tijd dicht te draaien, want die liep dan ok over.

As ge kéékt op de mert, de Zomerstraot of de Heuvelstraot nor de gevels van de winkels en daorboven waor de winkeliers wonden, dan zaagde architectonische bouwkunst en nie dieë toepertoe ut zelfde huyske un héél straot lang of un héél buurt gróót. Toen bouwde de rééken en ok de middenstanders dur éégen villa of huys zó as ze ut zelf won hebben, as ge nou op de mert gaot staon en kekt nor de Heuvelstraot, dan kunde nog un kléén bietje zien hoe ut vruuger was.

Ok in de St. Jozefstraot, Willem II straot en ok op de Sporlaon, daor kunde nog kééken nor ouwerwetse architectuur. Niks allemal mar réécht toe deur, néé ge moest kunnen zien ' Hier wont iemand ' Ut begon al mee de vurdeur, dikkels dubbel en hóóg, ge kont ur mee de koets zó binnen rijën. Mistal un balkon, hillemal van hardstéén ur boven, alle raomen réék versiert mee ornamenten. Die ut nog beter konden betaolen zette ur ok nog dikkels un kléén torentje op. De villa on de Tivolistraot mee in zun torentje in ut leiën dak gewerkt, lichtkoepeltjes van zink, die speciaol in Frankrijk wieren gemokt.

Veul villa's hadden toen ok un zg. Fraanse kap. Dus irst de goot, dan un bekaant réécht staont gedilte van un paor meter hóóg bedekt mee leiën en dan hillemal boven un zinken dak. Nou wonen de rééken vort in bungalows mee un stuk gazon er omheen, maar ut zen nou nie bepold huyzen waor de architectuur van afstraolt. Ze kunnen ok nie mir zó gróót bouwen, on dienstmeskus is niemir aon te komen en tuynmannen zen ok vort héél duur.

Gaon we nor dun Bredaoseweg, ut kerkhof mee al zun bilden, jood van Raok mokte ur sunt van om ze bij ut ouw éézer te gooien, gelukkig mar, aanders waren we ur al un stel kwéét gewist. Kek nor onze waotertoren, toen wier er nie gezee, ' Hij hoeft alléén mar functioneel te zéén ' néé toen gingen ze unne waotertoren bouwen die gezien móóg worren, en hij wier gezien en hij maag nog gezien worren, meer as honderd jaor laoter staot ie nog fier op ansichtkaorten die nor alle déélen van de wereld vurstuurd worren.

Tilburgse meessen die al meer as veftig jaor in Canada of Australië wonen laoten daor de meesen die kaorten zien en zeggen dan nog fréét " Kek des onze waotertoren " des nou vort wel " Water tower " geworren, mar toch.

Kekt in Tilburg rond nor al die kerken en klosters dietur gebouwd zen, gao die kerken en klosters binnen en de kunst krult oe tegemoet. Vurral die ouw klosters net as de trappisten, ut missiehuys on dun Bredaoseweg, ut kloster on de klosterstraot. In die tééd bekende architecten, kunstschilders en bildhouwers en houtsnijërs kwamen opdraoven om vurral de klosterkapellen de kerken op te sieren. Prikstoelen mee houtsnijwerk, waorvan ge nou zegt ' Hoe konden ze ut maoken ' Altaren mee natuurstéén, hout ingelee mee bladgoud, ut móóg toen un paor centen kossen.

Mar kunstschilders as Karel Appel of Mondriaan die hadden toen nog gin korst bróód op de plank gehad. Iemand as Anton Heyboer mee zun huys vol vrouwen of zó iemand as Herman Brood, die hadden ze subiet afgevoerd nor un inrichting waor méér meesen zaten die ze nie op un rijke hadden en dochten desse kunstenéérs waren.

As ge toen as kunstschilder unne bóóm schilderde, dan keekte ur naor en heurde as ut ware de blaoikus ritselen. Mar nou, hedde drie keer un museum bezocht en dat witte nog nie wet ur op un schilderij staot. Ze restaureren ze soms mee de verfroller en vraogen dan twee ton as arbeidslóón.

Mar nie alles hoeft kunst te zéén, veul aander dingen die ge mist, pak de Lindenbóóm op dun Heuvel, om die te behouwen hadden ze van men hil dun Heuvel vur verkeer af meugen sluyten. Mar helaas, we hebben ginne lindebóóm mir, wel unne fietsenkelder en unne hóóp roestvrij staol. Dun Heuvel , ut is vort net un fabriek desse on ut bouwen zen mar nóót afkomt. Ut énigste wet nog echt is. De Heuvelse kerk mee zun heilig hartbild er veur.

Moessen wel in de kraant zetten det hart nie echt van goud was, aanders hadden de dieven ut er allang afgebeiteld.

Kek nou nog even nor ut Wilhelminapark. Aongelee dur unne bekende tuinarchitect en desser on te zien. Vruuger twee levensgróótte herten mee un machtig gewei on iedere kaant van dun ingang. Ik weet nog as kéénd hoe bij de verjaordag van de Kóónegin op ut gewei sinasappelen wieren gestoken, dus ok de herten oranje boven. In ut park un muziekkiosk, unne Wilhelminabóóm mee un schóón smeedéézeren hek er omheen mee nog un bronzen plaquette waorop stond, wanneer en vur wie dun bóóm was geplaant.

Unne kiosk waor regelmaotig un hermenie zaat te speulen, unne schóóne vijver mee indjes en un fontein en un artistieke houten brug. Schóón goed onderhouwen gazons.

Ut was toen dun orlog vurbij was, hadden ze hil ut park mee floodlight in allerlei kleuren versiert, as ut donker was, ut was zó schóón, meessen van alle kaanten uyt de stad en ok van rond Tilburg kwamen er nor kééken. Op de kiosk spulde dan verschillende hermenieën. Toen kon ut nog in Tilburg, mar toen hadden we ok nog gin duur concertgebouw, waor bekaant gin man nor toekomt en dieter wel komen meugen ze gerust de préés laoten betaolen det kost, die hebben gin subsidie nóódig.

Mar nog efkus ut Wilhelminapark . Peerke Donders in un appart parkske en ut pliesieburo om erop te paassen.

Wessur nog van over ? Ze kunnen ut tegesworrig onderhaand wel ut Sodom en Gomorra park noemen, néé det hee niks mee kunst te maoken.

In de Reeshof zen ze ok un nuuw park aon ut aonleggen, tenminste wesse nou vort un park noemen, dun ingang is unne breeie asfaltweg, aanders moette ze misschien van dur fiets of durre brommer afstappen asse ut park willen bezuuken en det kunde de meessen nie aon doen, ur is unne spultuyn en un baon om te rolschotsen of weet ik wet die dingen nou vort hietten, lekker onder gespoten dur ' graffitie ' Jao er zen ok banken mar nie vur ouw meessen, ut zen hardstéénen banken, 's wenters lopte un kou op oe blaos op en 's zomers verbraande oe billen.. Ok is er unne vijver, mar as ik dees park vergeléék mee hoe ut vruuger was in ut Wilhelminapark, dan is ur wéénig tuyn-architectuur te véénen. Eerluk is braaf. Komt allen kééken nor ut nuuw Reeshof Park, ut is wel efkus zuuken, mar zo gauw ge unne hóóp lege blikskus ziet liggen en un sort kléén fietsbaontje volgespoten mee allerlei sorten verf, dan bende in ut nuuw Reeshof Park.

Kekt eventjus rond en ge ziet ok hier en daor unnen bóóm staon, ok ligt ur nog unnen gróóte plaas mee waoter, echt meessen dan bende in ut " Reeshof Park "

Mar dan witte ut in ieder geval as iemand de weg vraogt.

De fabrieken vruuger, ut waren nie allemal schóón gebouwen, mar er waren ok veul fabrikaanten die ur un paor centen vur over hadden om de vurgevel, de fabrieks-schorstéén en ut kantoor un schóón vurkomen te geven.

Soms stonden ze dan veul schonder op ut briefpapier as desser uyt zagen, maar die brieven gingen nor veul vremde laanden en daor zin ze dan ' In Tilburg hebben ze en hadden ze schóón fabrieken ' Ik denk hierbij aon de Melkfabriek beter bekend as de CTM. Aon BEKA, waor nog un stuk van is blééven staon en ok de fabrieksschorstéén.

AB is ok nog steeds in gebruyk, maar niemir vur ut maoken van wollen dekens.

Thomas de Beer is un kunstenéérs galerie geworren en Criesje Mommers is vort ut Textielmuseum.

Mar as ge nou die industrieterreinen bekekt ! Loven, de Kraaiven, de Vossenberg en ut Laar. Bedrééfsgebouwen ! Ut zen allemal vierkaante blekken koektrommels, ut één un bietje gróóter as ut aander, mar kunst of echte architectuur is ur nie te véénen.

Vur ut Laar wil ik un uytzondering maoken, daor is één bedrééfsgebouw te véénen det boven alles uytstikt. Waoter rondom, echt , ik méén det Haons is, die heet er un paor centen on gespendeerd om ur iets schons van te maoken.

De rijksgebouwen, twee precent van de bouwsom maag worren besteed on kunst, mar as ge dan ziet wetter vur die twee precent gemokt wordt, dan schieten de traonen in oe óógen.

Durrum, ik ben blij det we nog un kléén bietje over hebben van vruuger, laoten we er zuynig op zéén. Op ons Haaikusse kerk, ons Gurkusse kerk, ons Hasseltse kapel, op onze waotertoren, ons missiehuys aon dun Bredosse weg, ut kloster op dun Ouwe déék, ut Trappistenkloster mee zun brouwerij en nog meer dingen die ik vergeet om op te noemen mar beslist ut bewaoren werd zen vur ons nogeslacht.

Tilburg zelf was vruuger ok un schóón monument en un schóón stad, we weten ut allemal de Heuvelstraat mee zun Chineese kaaikus van 17 miljoen die wordt vort mee un machien schóón geschrobt, mar vruuger hoefde de geminte nie te schrobben en Tilburg was toch schóón, iedere week wier de stoep vur ut huys geschuurd me ut sop det overbleef van de waas doen. Ze doen ut nou vort mee unne wasautomaat en dan hedde ok gin sop mir om te schuren, ut wordt nou zó dun afvoer in gepompt.

Over monumenten en kunst in Tilburg zal ik heus nie alles hebben verteld, over cultuur valt ur un héél boek te schrééven, men gedaachte was ' As ik er un bietje over vertel dan gaon de ouwere meessen ok denken van det wasser nog en daor stond ok nog un monument, dus ze bekééken Tilburg even héél aanders as desse gewoon zen en zien dan ok veul meer. Dus meessen as ge straks waor ok in Tilburg lopt of fiets, kekt gerust even rond, ok in de tééd van dun euro, kééken in de buytenlucht kost nog net zó veul as vruuger ' Hillemal niks ' En ut is sunt van zon gratis kado gin gebruyk te maoken.